Nazorat savollari
1. Relyatsion ma‟lumotlar bazasini asosiy tushunchalari.
2. Munosobat xossalari.
3. Munosobatlar sxemasi.
4. Relyatsion algebra amallari.
28
5. Relyatsion hisoblash amallari.
6–mavzu. Ma‟lumotlar bazasini normallashtirish. Normal formalar
1NF, 2NF, 3NF va Kodd
REJA
1.
MBni normallashtirish.
2.
Funksional bog„lanishlar va ularni turlari.
3.
1NF.
4.
2NF.
5.
3NF.
Tayanch iboralar: funksional bog„lanish, normal forma, anomaliyalar.
MB uzluksiz o„zgarib turadi. Unda yangi ma‟lumot elementlari
qo„shiladi. Ular orasida yangi aloqalar yoki bog„lanishlar o„rnatiladi va
ularni qayta ishlashni yangi usullari qo„llaniladi. Bu jarayonda imkoni
boricha foydalanuvchi yaratgan MB bilan ishlash uchun yaratilgan dastur
ilovasini kam o„zgartirishga harakat qiladi. Bu muammoni hal qilish uchun
ma‟lumot elementlarini asosli ravishda guruxlarga birlashtirish va ular
uchun kalitlarni aniqlash yo„li bilan hal qilinishi mumkin. Hozirgi kunda
axborot tizimlari ishlab chiqaruvchilar ma‟lumotlarni 3 – normal formada
tasvirlab ishlatishni taklif etadilar.
Funksional
bog‘lanish
tushunchasi.
Relyasion
MB
da
ma‟lumotlarni strukturasidan tashqari ularni sxematik informatsiyasiga
ham etibor beriladi. MB ni strukturasi haqidagi informatsiya munosabat
sxemasi yordamida beriladi. Sxematik informatsiyalar esa atributlar
orasidagi funksional bog„lanishlar orqali ifodalanadi. MB munosabatlarida
atributlarni tarkibini quyidagi talablarga javob beradigan qilib guruxlash
kerak:
Atributlar orasidagi zaruriy bo„lmagan takrorlanishlar bo„lmasligi
kerak.
Atributlarni guruxlaganda ma‟lumotlar takrorlanishi minimal
darajada qilib ta‟minlanishi kerak. Bu bevosita ma‟lumotlarni tez qayta
ishlash imkonini beradi. Bunga normallashtirish jarayoni yordamida
erishiladi.
Normallashtirish deganda berilgan munosabatni bir necha marta
oddiy va kichik munosabatlarga ajratish tushuniladi. Bu jarayonda
mumkin bo„lgan barcha funksional bog„lanishlar aniqlanadi.
Misol. A va V atributlar berilgan bo„lsin. Agar ixtiyoriy vaqtda A
atributni bittadan ortiq bo„lmagan qiymatimos kelsa, unda V atributda
29
funksional bog„langan deyiladi va quyidagicha belgilanadi:
A → V Shaxsiy nomer → Familiya
Masabi → Maosh bog„lanishlar
1 – normal forma.
SHaxsiy
nomer
Predmet
nomi
Soatlar
soni
Familiya Mansabi Maoshi Kafedra Tel.
201
EHM
36
Ergashev Dots.
70000 EVM
4-
89
201
SHK
72
Ergashev Dots.
70000 EVM
4-
89
202
MBBT 48
Komilov Dots.
70000 EVM
4-
89
301
MBBT 48
Babaev
Prof.
100000 ASU
5-
19
401
Fizika 52
G„aniev Ass.
50000 FE
4-
12
401
Optika 20
G„aniev Ass.
50000 FE
4-
12
Agar munosabat 1-normal formada bo„lsa – 1nf, unda barcha kalit
bo„lmagan atributlar kalit atributga funksional bog„langan. Lekin,
bog„lanish darajasi har xil. Agar kalit bo„lmagan atribut kalit atributni
qismiga bog„langan bo„lsa, u qisman bog„lanishli deyiladi. Bizning
misolda soatlar soni (kalit bo„lmagan atribut) predmetlar nomi atributiga
qisman bog„langan. Agar kalit bo„lmagan atribut barcha murakkab kalitga
bog„langan bo„lsa, va uni qismiga bog„langan bo„lmasa, unda bu atributni
murakkab kalitga to„la funksional bog„lanish deyiladi. Agar, A,V,S
atributlar berilgan bo„lsa va unda A → V bo„lsa, V→S bo„lsa, unda S A
dan tranzitiv bog„langan bo„ladi. Bizni misolda familiya, kafedra, telefon.
Uchinchi normal forma (3nf). Ma‟lumotlar munosabatlarda 2nf ga
keltirilganda ham bir qancha noqulayliklar bo„ladi. Jumladan,
ma‟lumotlarda informatsiyani ortiqchaligi, amallarni bajarish qiyinligi va
boshqalar. Bunday munosabatlarni 3nf ga keltiriladi. 3nf da tranzitiv
bog„lanish yo„qotiladi.
Agar, A,V,S R munosabatini 3 ta atributi yoki atributlar to„plami
bo„lsin. Agar V atribut A atributga, S atribut esa V atributga bog„langan
bo„lsa, ya‟ni , A → V va V→S Bunda teskari bog„linishlar bo„lmasa,
unda S atribut A atributga tranzitiv bog„langan deyiladi. Uni ko„pincha
diagramma ko„rinishida quyidagicha belgilaymiz:
30
3nf bu sxemadan o„tishi uni 2 ta munosabatga ajratish bilan bajariladi,
ya‟ni, Masalan, xizmatchi (raqam, nomi, maosh, loyiha_nomeri, tugash
sanasi).
Xizmatchi (hiz-nomeri, hiz nomi, maosh, loyixa nomeri)
Loyiha (loyiha nomeri, tugash sanasi).
Xizmatchi (xiz raqam, xiz nomi, maosh, loyixa raqami).
Loyiha (loyiha, tugash sanasi).
Shunday qilib, R munosabat 3nf da berilgan deyiladi, anarda, u 2nf
da bo„lsa va R munosabatdagi birlamchi kalit bo„lmagan har bir atribut R
munosabatni har har bir mumkin bo„lgan kalit atributiga notranzitiv
bog„langan bo„lsa. Umuman olgandanormallashtirish jarayoni va
munosabatni 3nf ga keltirish quyidagi bosqichlardan iborat bo„ladi:
1. Ma‟lumotlarni ixtiyoriy strukturasidan oddiy strukturali 2 o„lchamli
jadvallarga o„tish va 1nf ni hosil qilish.
А
В
С
С
В
А
В
Raqam
nomi
Maosh
Loyiha
Tugash
sana
31
2. Kalit atributlari bilan barcha atributlar orasidagi mumkin bo„lgan
to„liqmas funksional bog„lanishlarni yo„qotish va 2nf hosil qilish.
3. Mumkin bo„lmagan kalit atributlari va asosiy bo„lmagan (nokalit)
atributlar orasidagi tranzitiv funksional bog„lanishlarni yo„qotish va 3nf ni
hosil qilish
Ma‟lumotlar bazasi va MBBT ni fizik tashkil etish.
MBBT komponentalari va ularni OS va amaliy programmalar bilan
o„zaro bog„liqligi ma‟lumotlarni fizik tasvirlashdamuhim o„rin to„tadi.
MBBT murakkab til programm kompleksidan iborat bo„lib, MB ni ishlash
imkoniyatini ta‟minlaydi. MBBT tarkibiga sistemali prorammalar
kompleksi kiradi. Bu kompleksni markaziy komponentasi manitor yoki
boshqaruvchi programma hisoblanadi. Manitor MBBT ni komponetalarini
OS va amaliy programmalar bilan o„zaro ta‟sirini tashkil qiladi. Bu
komponentalarning fizik tashkil etuvchilari quyidagi chizmada berilgan:
Asosiy xotira
А*
С
В*
D
C
B*
А*
D
A*
А*
В
C
В*
C
В
А*
Sxema
ОС
MBBT monitori
Amaliy
dasturlar
32
Bu chizmada nomerlangan strelkalar bilan amaliy programma
tarkibidagi ma‟lumotlar bilan ishlash tili (YAMD) ni bitta operatorini
bajarishiga tegishli bo„lgan amallar ketma – ketligi ko„rsatilgan.
Masalan, bu MB dan ma‟lumotlarni o„qish so„rovini operatori bo„lib
hizmat qilsin. Unda nomerlangan strelkalar quyidagi ma‟noga ega:
1) Amaliy programmalar MB ga (YAMD) operatori orqali murojaat
qilsin. Uni manitor tomonidan tahlil qilinadi.
2) Talqin qilish jarayonida manitor oldindan translyasiya qilib qo„yilgan
sxemani ishlatadi.
3) Bu so„rovga tegishli ma‟lumotlar aniqlanib bo„lingandan keyin,
manitor OS ga tashqi xotiraga murojaat qilishni amalga oshirish talabi
bilan murojaat qiladi.
4) OS MB ga murojaatni bajaradi. Bu xuddi fayllarga murojaat qilish kabi
oddiy bajariladi.
5) Talab qilingan ma‟lumotlar tashqi xotiradan sistemani bufer sohasiga
o„zatiladi.
6) Ma‟lumotlar amaliy programmalarni ishchi sohasiga jo„natiladi.
7) Manitor amaliy programmaga so„rovni bajarish natijalarini xabarini
beradi.
8) Amaliy programma MB dan olingan ma‟lumotlar ustida kerakli
amallarni bajaradi.
Adreslash usullari. Bitta mashina ko„rsatmasi yordamida o„qish
mumkin bo„lgan bitlar guruxi fizik yozuvlar deb ataladi. Fizik yozuvlar
mashina xotirasining yacheykalarida saqlanadi va mashina adreslari
yordamida identifikatsiyalanadi. Programmlar mantiqiy yozuvlarni kalitlar
yordamida aniqlaydi. Programma uchun zarur bo„lgan ma‟lumotni
mantiqiy yozuv kalitlari yordamida fizik yozuvlarni adreslarani aniqlaydi.
33
Programma uchun zarur bo„lgan ma‟lumotni mantiqiy yozuv kalitlari
yordamida fizik yozuvlarni adreslarini aniqlaymiz. Kalit qiymatlari juda
ko„p bo„lganligi uchun mashina adreslar bilan munosiblikni aniqlash
uchun xilma – xil adreslash usulidan foydalanamiz. Kalit sifatida har bir
yozuvda
joylashgan
piksellangan
uzunlikdagi
maydonlardan
foydalanamiz. Ba‟zi hollarda kalit sifatida bir nechta maydon olinadi va
bunda ulangan kalitlar hosil qilinadi. Fayllardagi yozuvlarni bir qiymatli
aniqlash uchun albatta yagona kalit mavjud bo„lishi kerak va bunday
kalitlar birlamchi kalitlar deb ataladi.
Yozuvlarni adreslashning quysidagi usullari mavjud:
1) Fayllarni ketma – ket saqlash usuli. Har bir yozuvni kaliti tekshiriladi.
Bunday usul ko„p vaqtni talab etadi.
2) Blokli qidirish. Agar yozuvlar kalit bo„yicha tartiblangan bo„lsa,
fayllarni skanerlashda har bir yozuvni o„qib chiqish talab etilmaydi.
Bunday xollada kerakli yozuvdarni topish uchun blokli qidirish usulidan
foydalanamiz.bunda yozuvlar bloklarga guruxlanadi va har bir blok bir
martadan tekshiriladi, kerakli yozuv qidirib topilguncha.
3) Binar qidirish. Bunda soha o„rtasidagi yozuv topiladi va uning kaliti
qidirish tartibi bilan solishtiriladi. So„ngra qidirish sohasi ikkiga ajratiladi
va har bir yarmi alohida qidiriladi. Binar qidirish to„g„ridan – to„g„ri
murojaat qurilmalarida ishlatib bo„lmaydi.
| 