Nazorat savollari
1.
Relyatsion ma‟lumotlar bazasini asosiy tushunchalari.
2.
Munosobat xossalari
3. Munosobatlar sxemasi.
4. Relyatsion algebra amallari.
5 – mavzu. Rеlyatsion algеbra va rеlyatsion xisobot elеmеntlari
REJA
1.
Ma‟lumotlar bazasida munosobatlar.
2.
Munosabatlar ustida amallar.
3.
Relyatsion ma‟lumotlar bazasini asosiy tushunchalari.
4.
Relyatsion algebra va uning amallari.
Tayanch so‘zlar: dekard, kesishuv, birlashtirish, domen, relyatsion.
Munosabatlar ustida amallar. Munosabatlar ustida xar-xil amallar
bajariladi. Relyatsion ma‟lumotlar modelini xususiyatlaridan biri
ma‟lumotlarni qayta ishlashni relyatsion algebra operatorlari (amallari)
Familiya
Kurs Mutaxasisli
k
Sobirov
2
Matematika
Aliev
4
Fizika
Xabirov
3
Ximiya
Nomi
Semestr
Algebra
4
Tarix
2
Programm. 1
23
yordamida amalga oshirishdir. Relyatsion algebrada kuyidagi 8 ta operator
keng ishlatiladi. Ulardan 4 tasi an‟anaviy tuplamlar ustidagi amallar kiradi.
An‟anaviy (qabul qilingan) amallarga quyidagilar kiradi.
1. Birlashtirish
2. Kesishuv
3. Ayirma
4. Dekart ko`paytma
Maxsus amallarga esa quyidagilari kiradi:
1. Tanlash (seleksiya)
2. Proeksiya
3. Qo`shish
4. Bo`lish
Munosabatlar ustida bajariladigan birlashtirish, kesishuv, ayiruv
amallari operatorlarning tili yoki turi bo`yicha mosligini talab etadi. 2 ta
munosabat tipi bo`yicha mos keladi, agarda ularda ekvivalent munosabat
sxemasi bulib:
1. ulardagi xar bir darajasi bir xil bo`lsa yoki ular bir xil atribut
to`plamiga ega bulsa;
2. sxema atributlarini shunday tartiblash mumkinki, bir xil o`rinda turib
solishtirilayotgan atributlari bir xil domenda aniqlangan bo„lishi kerak.
Misollar: 1. Birlashtirish amali
Familiyasi
Yosh
Familiyasi
Yoshi
Karimov
20
Eragshev
19
Odilov
23
Ilxomov
30
Isaev
35
Karimov
20
Aliev
49
Azizov
51
Mijoz 1 V Mijoz 2
Familiyasi
YOshi
Birlashtirish operatori
Karimov
20
Odilov
23
Isaev
35
Aliev
49
Ergashev
19
Ilxomov
30
Azizov
51
2.) Mijoz 1 ^ Mijoz 2
24
Familiyasi
YOshi
Kesishuv operatori
Karimov
20
3.) Mijoz/mijoz 2
Familiyasi
YOshi
Ayirma operatori
Odilov
23
Isaev
35
Aliev
49
2.) Dekart ko`paytmada munosabat operatorlari xar-xil sxemada bo`lishi
mumkin.
Familiyasi
Fan
Sana
Alimov
Matem
09.01.2009
Ashurov
Tarix
14.01.2009
Oripov
Matematik munosabatlar darajasi operant munosabat darajalarining
yig„indisiga teng. Kuvvati esa operant kuvvatlarini ko„paytmasiga teng.
Kuyidagni jadvalda ularning dekart kupaytmasi keltirilgan.
Kaydnoma
Familiya
Fan
Sana
Alimov
Matem
02.01.09
Alimov
Tarix
14.01.09
Ashurov
Matem
09.01.09
Ashurov
Tarix
14.01.09
Oripov
Matem
09.01.09
Oripov
Tarix
14.01.09
Celeksiya (tanlash) amali 1 ta munosabat ustida bajariladi. Natija
munosabatda biror shart buyicha tanlab olingan kartejlar katnashadi.
Kushish amali 2 ta operant ustida bajariladi. Xar bir munosabata
kaysi atribut buyicha kushish bajarilayotgan bulsa, u ajratiladi.
Natija munosabat 1 va 2-munosabatni barcha atributlarini uz ichiga oladi.
Misol:
Gurux
Talaba
Mutaxassislik
Talaba
kodi
Talab
kodi
Familiya
Kurs
Matematika
1
1
Dibrov
1
Fizika
4
2
Sattorov
1
25
Ximiya
5
3
Pulatov
2
4
1
5
Ashurov
3
Sardor
Mutaxassislik
Talaba kodi
Familiya
Kurs
Matem
1
Diyorov
1
Fizika
4
1
Ximiya
5
Ashurov
3
Normalashtirish
Har bir munosabatda kortejlar identifikator kalitiga ega bo„lishi kerak.
Kalit quyidagi ikkita xossaga ega bo„lishi kerak:
3.
Kartej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak;
4.
Kalitda ortiqchalik bo„lmasligi kerak. Bu degani hech qanday
atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.
Relyatsion MB da informatsiyalarni ortiqchaligini normallashtirish yo„li
bilan kamaytiriladi. Jadvallar ustida har xil amallar bajarish mumkin. Bu
amallarni tartiblab ishlab chiqqan odam Kodd. Amallarga quyidagilar
kiradi:
To„plamlar ustida birlashtirish, kesishuv, ayirma, dekart ko„paytma
va bo„lish amallari kiradi.
Maxsus relyatsion amallar, ularga: proeksiya, birlashtirish, ajratish
(tanlab olish) amallari kiradi.
Munosabatlar ustida amalni bajarish uchun ishlatiladigan tillarni ikki
sinfga ajratishimiz mumkin:
c)
Relyatsion algebra tillari;
d) Relyatsion hisoblash tillari.
Munosabatlar o„z mazmuniga qarab ikki sinfga ajratiladi:
c)
Ob‟ektli munosabatlar;
d) Bog„lanuvchi munosabatlar;
Ob‟ektli munosabatlarda ob‟ektlar haqidagi munosabatlar saqlanadi.
Masalan, talaba munosabati. Bog„lanish munosabatlarida asosan, ob‟ektli
munosabatlarning kalitlari saqlanadi. Kalit atributlari oddiy va murakkab
bo„lishi mumkin. Agar kalit ikkita va undan ortiq atributdan tashkil topgan
bo„lsa, murakkab hisoblanadi.
Familiya
Kurs Mutaxasisli
k
Sobirov
2
Matematika
26
Talaba
Fan
Sobirov Algebra
Aliev
Tarix
Aliev
Algebra
Xabirov Programmai
rovaniya
Relyatsion algebra va uning amallari.
Relyatsion MBBT da ma‟lumotlar bilan ishlash uchun bir qancha tillar
yaratilgan. Ba‟zi hollarda bu tillarni ma‟lumotlarni qism tillari deb ataladi.
MB bilan ishlovchilar bu tillarda avtomatlashtirishni 3 bosqichga
bo„lishadi:
1) Eng pastki bosqich – kortej deb ataladi. Bunda dasturchi yozuvlar
yoki kartijlar bilan ishlaydi.
2) Relyatsion algebra deyiladi. Bunda foydalanuvchi munosabatlar
ustida yuqori bosqichli amallar to„plamini kiritadi.
3) Eng yuqori bosqich – hisoblash bosqichi. Bunda foydalanuvchi
bevosita kompyuterga maxsus tillarda murojaat qiladi va mashina bu
murojaatni qabul qiladi.
Relyatsion algebra amallarini opperandlari sifatida doimiy yoki o„zgarmas
va o„zgaruvchan munosabatlar ishlatiladi. Relyatsion algebrada 5ta amal
ishlatiladi:
1)
Birlashtirish , R va S munosabatlarni birlashtirish RUS ko„rinishida
berilib, bu amalni natijasi R munosabatga tegishli bo„lgan yoki S
munosabatga tegishli bo„lgan yoki ikkalasiga ham tegishli bo„lgan
kartejlar to„plamidir. Bu amallarni bajarayotganda bir xil tartibda bo„lishi
kerak. Natijani tartibi ham operandlar tartibiga teng bo„ladi.
2)
Ayirma R va S munosabatlarni ayirmasi R-S ko„rinishida yoziladi va
undagi kortejlar to„plami R munosabatga tegishli, lekin S munosabatga
tegishli bo„lmagan kortejlardir. Bu amalni bajarganda ham operandlarni
tartibi bir xil bulishi kerak.
3)
Dekart ko„paytma. Bizda R va S munosabat berilgan bo„lsin. R
munosabatni tartibi R-R va S munosabatniki S-q ga teng bo„lsin. Unda
Aliev
4
Fizika
Xabirov
3
Ximiya
Nomi
Semestr
Algebra
4
Tarix
2
Programm. 1
27
dekart ko„paytma R*S ko„rinishida yozilib, uning natijasi uzunligi R+q ga
teng bo„lgan kortejlar to„plamidan iborat bo„lib, bu kortejlarni birinchi R
komponentasi R kortejga teng bo„ladi, qolgan q komponentasi S kortejga
teng bo„ladi.
4)
Proeksiya, R munosabatga bu amal tadbiq etilganda, R
munosabatdan ba‟zi bir komponentalar olib tashlanadi. Qolganlari esa
qaytadan tartiblanadi.
5)
Seleksiya tanlash. Bu amal bajarilganda operandlar sifatida
munosabat atributlari ishtirok etadi va solishtirish arifmetik amallari: =, ≠,
≤, ≥, <, > va mantiqiy amallar: va (U), yoki (V), not amallari ishlatiladi.
Relyatsion MBBT da ma‟lumotlar bilan ishlashda ishlatiladigan
2ta katta gurux tillari relyatsion hisoblash deyiladi. Relyatsion hisoblash
predikatlarni hisoblashga asoslangan bo„lib ifodalarni yozishga
mo„ljallangan qiodalar to„plamidan iboratdir. Ular yordamida biz mavjud
munosabatlardan yangi munosabatlar yaratishni ta‟minlaymiz. Bunday
ifodaalrni yozishda solishtirish amallari, mantiqiy amallar va mavjudlik
kvanteri va umumiylik kvanteri ishlatiladi.
Hozirgi paytda relyatsion MBBT ni taraqqiyotida yangitil QBE tili
ishlamoqda. Bu tilda relyatsion algebra va relyatsion hisoblashlarda ko„zda
tutilmagan bir qpncha imkoniyatlar kirgan. Bu tilni hususiyati shundan
iboratki, u terminallarda ishlashga muljallangan. So„rovlarni yaratish
uchun maxsus ekran redaktoridan , munosabat va redaktorlaridan
foydalanamiz. QBE tilida foydalanuvchi o„zi olishini mo„ljallagan natijani
so„rov ko„rinishida tasvirlaydi va MBBT uni kerakli amallar ketma –
ketligiga aylantirib beradi.
Ma‟lumot modelini rivojlanish konsepsiyasi 5 ta bosqichni ko„rsatishi
mumkin:
1. 60- yillarning 2 – yarmida, bunda asosan ierarxik modellarga
e‟tibor berilgan;
2. 70- yillarni 1 – yarmi, tarmoqli modellar;
3. 70- yillarning 2 – yarmi, relyatsion modellar;
4. 80- yillarning 1 – yarmi, semantik modellar;
5. 80- yillarning 2 – yarmi, ob‟ektga mo„ljallangan sistema.
| 