1.1-rasm. Tabiatdagi elektr jarayonlari.
Faqatgina 1820 yilda Ersted elektr tokining magnit strelkasiga ta’sirini
o‘rgangandan so‘ng, 1.2-rasm, elektr va magnit maydonlari yagona fizik hodisaning
ikki tomoni ekanligi isbotlandi va butun Yevropa bo‘ylab elektr sohasida amaliy ishlar
juda avj olib ketdi.
Elektr va magnitik hodisalarni yagona jarayon deb qarab 1831
yilda Maykl
Faradey magnit maydonining o‘zgarishi o‘tkazgichda elektr toki hosil qilishini amalda
kashf etdi va elektr jarayonlarni o‘rganishda butunlay yangi davrni boshlab berdi. Bu
kashfiyot fanga
Faradeyning elektromagnitik induksiya qonuni nomi bilan kirib
keldi. Elektromagnitik induksiya qonuni bugungi kunda ham zamonaviy elektronika,
mikroelektronika, nanotexnologiya sohalarida o‘zining ahamiyatini yo‘qotmaydi.
1.2-rasm. Ersted tajribasida tokli o‘tkazgichning magnit strelkasiga ta’siri.
2- bosqich.
(1831-1880 yillar. Elektr tokini hosil
qilish va uni o‘rganish davri). 1831 yilda Faradey
elektromagnitik induksiya qonunini kashf etgach fan
olamida elektr jarayonlarni o‘rganish o‘ta tezkor suratlarda
avj olib bordi. Ilmiy tadqiqotlar shu darajada keng avj oldiki,
hatto Yevropa davlatlarida fanga aloqasi yo‘q zodagonlar
ham o‘z uylarida olimlarni
taklif etib elektr bilan
shug‘ullanuvchi laboratoriyalarini tashkil etish rasm bo‘lib
ketdi.
Maykl Faradey 1791-1867 yillarda yashab o‘tgan
mashhur ingliz fizik-olimi. U 1821 yilda Ersted tajribalari
asosida magnit maydoni va elektr yagona fizikaviy hodisa ekanligini isbotladi. 1831
yilda esa magnit maydonining o‘zgarishi o‘tkazgichda elektr toki hosil qilishini kashf
etdi. Fanda bu elektromagnitik induksiya qonunini sifatida joy oldi.
Shu davrlarda Faradeyning elektromagnitik induksiya qonuni asosida Maksvell
o‘zining mashxur elektromagnitik maydon nazariyasini yaratdi, Gers elektromagnitik
to‘lqinlarni o‘rganib undan amalda foydalanish asoslarini yaratdi. Ana shu tariqa
sanoat elektrotexnikasi paydo bo‘la boshladi. Elektrotexnika
asta-sekin ilmiy
laboratoriya chegaralaridan chiqib jamiyat hayotiga kirib kela boshladi. Eng dastavval
elektr fonuslari va elektr yoy chiroqlari yaratildiki bu insoniyat taraqqiyotida yangi
davrni boshlab berdi.
1.3 rasm. Faradey tajribasi.19-asrda Edison fonuslari keng tarqaldi
Эрестед тажрибаси
Ток манбаси
Истемолчи
Магнит стрелкаси
Токли ўтказгич
Elektroenergetika taraqqiyotiga ulkan hissa
qo‘shgan muhandis
olimlardan biri Tomas Alva
Edisondir. U 1857-1931 yillarda Amerikada yashab ijod
qilgan. U elektr energiyasini sanoat miqyosida ishlab
chiqarishga asos solgan,
shuningdek, elektr yoritish
tizimlari, telefon, telegraf, kino texnikasi rivojiga katta
hissa qo‘shgan mashhur kashfiyotchi,
hamda yirik
sanoatchi sifatida amerikaning mashhur shaxslari
qatoridan o‘rin olgan. Tomas Edison dunyoda eng ko‘p
4000 dan ortiq patentlarga ega bo‘lgan yagona
ixtirochidir.Garchi yoyli lampalar ancha avval 1803
yilda
rus olimi Petrov, 1810 yilda ingliz olimi Devilar
tomonidan taklif etilgan bo‘lsada, ularning samaradorligi juda past bo‘lgan. 1876 yilda
rus olimi P. N. Yablochkov va 1879 yilda Edisonlar tomonidan yaratilgan elektr
lampalar keng ishlab chiqarila boshlandi, 1.4-rasm.
1.4-rasm. Lodigin va Edisonlar o‘z lampalari bilan
