125
Мa’ruza bosqichlari
1.Tashkiliy
qisim
Ma'ru
za ma
v
zu
si
b
il
an
b
o
g
'li
q
b
o
'l
ma
g
an
mas
al
al
ar
n
i e'
lo
n
q
il
is
h
y
o
k
i
h
al
q
il
is
h
u
ch
u
n
ma'r
u
za
b
o
sh
la
n
is
h
id
an
o
ld
in
amal
g
a
o
sh
iri
la
d
i.
2.Talabalarn
ing diqqatini
jalb qilish.
3. Yangi
mavzuni
yoritishga
tayyorgarlik.
4. Kognitiv
vazifalarni
belgilash.
5. Yangi materiallarni
o'rgatish. Bu
ma'ruzaning asosiy va
eng uzun qismidir
(kamida bir soat).
6. Materialni
mustahkamlash
7. Mustaqil
ta’lim va uyga
vazifa berish
Bu
t
in
g
lo
v
ch
il
ar
n
i q
izi
q
ti
ra
d
ig
an
va
ij
o
b
iy
muno
sa
b
at
y
ara
ta
d
ig
an
b
ir
n
ec
h
ta ibora
lar
n
i o'z
ich
ig
a olga
n
ma'ru
zan
in
g
b
o
sh
la
n
is
h
i
T
u
sh
u
n
ti
ri
sh
b
er
il
ad
i va i
n
d
iv
id
u
al
ele
me
n
tl
ar
n
i
k
ir
it
is
h
tav
si
y
a et
il
ad
i.
K
ey
in
g
i
sem
in
ar s
h
u
as
o
sd
a tash
k
il
et
il
is
h
i
ay
ti
la
d
i.
Ya
xshi
o'qit
uvc
hi m
a'r
uz
aning bu qi
smi
ni hec
h qa
chon e
'ti
borsiz
qoldi
rma
ydi.
Must
ahka
ml
ash m
a'r
uz
ad
a xulos
alar
yoki qi
sqa
cha
takr
orla
shni
o'z
ichiga
ol
adi. Mus
tahka
ml
ash bosqi
chini
ng
va
zifa
la
ri: * t
aqdim
e
ti
lgan ba
rc
h
a mate
ria
ll
ar um
uml
ashti
rila
di;
*
sa
voll
ar be
rila
di;
* ke
yin
gi m
avz
u bil
an bog'lana
d
i;
*tala
ba
lar
ning
sa
voll
ariga
j
avob be
rila
di;
* o’r
ga
nil
ga
n mate
ri
al qae
rda
ishl
ati
li
shi
mum
kinl
igi
ni ko'rsa
ti
ladi
.
Ma’ru
za re
jas
i,
ad
ab
iy
ot
lar ro
'y
xa
ti
v
a ma'
ru
za
ox
ir
id
a
jav
o
b
be
ra
d
ig
an
sa
v
o
ll
ar y
o
zi
b
o
li
sh
t
av
si
y
a etila
d
i.
Ma’ru
zac
hi
o
‘q
uv
d
as
tu
ri
da
gi
mu
hi
m ma’
lu
m
ot
lar,
mu
ra
k
k
ab
f
ik
rl
ar maz
mu
n
in
i a
n
iq
la
b
,
o
ch
ib
bera
d
i,
faraz
lar m
o
h
iy
at
in
i
iz
o
h
la
y
d
i,
ta
la
b
al
ar
o
ld
ig
a m
u
amm
o
lar
qo
‘y
ad
i u
lar
ni
m
us
ta
qi
l fi
kr
la
sh
ga
un
da
yd
i.
Ushbu bosqichda
tala
ba
la
rning bil
im
lar
i har
aka
tg
a ke
lt
iriladi.
B
uning uchun o'tga
n mate
ria
lni
qisqac
ha
e
slatil
adi ( oda
tda oldingi
ma'r
uz
aning m
av
zusi yo
ki natij
alar
i aytil
adi), ya
ng
i m
a'r
uz
a mav
zusi
e'lon qi
li
na
di va ma
vz
uni
ng o’
ti
lgan ma
vz
u bil
an a
loqador
li
gi
ko’r
sa
ti
ladi.
126
Ma'ruza o'tkazishning umumiy metodik talablari
1. Ma’ruza mavzusini aniq rejalash va ko‘rish;
2. Ma’ruzani ilmiy informatsiyalarga boyitish;
3. Ma’ruzada fanning eng yangi yutuqlarini bayon etish;
4. Ma’ruza uchun o‘quv materialini puxta tayyorlash va uning
mazmunini asosiy tushunchalar mohiyatini yoritishga qaratish;
5. Bayon etilayotgan o‘quv materialining darslikdagi izohini
obyektiv baholash va qo‘shimcha ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish
hamda ulardan o‘z o‘rnida foydalanish.
6. Ma’ruzachi mavqeining aniqligi uning g‘oyaviy va ilmiy
ishonchi hamda bu ishonchning ma’ruza mazmuniga, fikrlar bayonida
ifodalanishi.
7. Umumiy va ilmiy bilimdonlik, erkin axbarotlarni bayon etishi.
8. O‘z o‘quv faniga ishtiyoq va ilmiy ijodga qiziqish
9. Diktorlik mahorati, bilimdonlik va fikrlar boyligi, bayon etish
malakasiga ega bo‘lish ( ma’ruzada diqqatini turli obyektlarga
taqsimlay olishi va uni butun mashg‘ulot davomida saqlay olishi, aqliy
faoliyatini stimullash va h.k).
10. Nutq sifati: fikrni til orqali ifodalashi, nutqning yorqinligi,
auditoriyada aniq eshitilishi, ifodali bayon etish.
11. Ma’ruza o‘qish tizimi: barcha kurs talabalarining o‘quv
ma’lumatlarni to‘liq idrok qilish va ayrim yozuvlarni qayd qilish
imkoniyatining yaratilishi
12. Talabalarga
xayrixohlik bilan, munosabatda bo‘lish,
munofiqlik, soxta obro‘ga ega bo‘lish izidan quvmaslik va h.k.
13. Yangi materiallarni o'rganish – bu ma'ruzaning yagona qismi
emas, balki asosdir.
14. Ma'ruza muayyan mantiq va tempga ega bo‘lishi kerak.
15. O'quv jarayonining yaxlitligini yaratish uchun har bir ma'ruza
mantiqan avvalgi va keyingi bilan bog'lanishi kerak.
16. Faqat yangi mavzuni taqdim etish bilan emas, balki uni
o'rganishning har bir bosqichi xulosa bilan yakunlanishi kerak.
17. O'qituvchi barcha talabalarning fikrini inobatga olishi kerak.
Ularning faoliyatini doimiy ravishda aniqlashi lozim
18. Ma'ruzani o'qiyotganda, darslikning tegishli sahifalari yoki
xatboshilariga murojaat qilish kerak.
127
19.
Ma’ruza matni, darslik va taqdimotni so‘zma-so‘z o‘qib
bermaslik, balki keltirilgan materialni mazmunini tushuntirib berish.
Seminar va amaliy mashg‘ulotlar
Oliy
o‘quv
yurtlarida,
pedagogik
fanlarini
o‘qitishda
qo‘llaniladigan o‘qitish shakllarining yana bir shakli seminar
mashg‘ulotidir. Agar ma’ruza katta patok (oqim)da o‘tkazilsa, seminar
mashg‘uloti alohida guruhda o‘tkaziladigan o‘quv ishlarining bir shakli
hisoblanib, talabalar o‘quv-biluv faoliyatlari, mustaqil bilim olishlari,
ijodiy fikr yuritishlarini yo‘lga qo‘ya oladigan o‘qitish shakli
hisoblanadi. Shuning uchun ham u oliy ta’lim maktabida olib
boriladigan o‘qitish shaklining o‘ziga xos bir shakli hisoblanadi.
Seminar (lotincha seminarium) olimlarning muayyan ilmiy soha
bo‘yicha ma’lumotlarni muhokama qilishning dastlabki shakli bo‘lgan.
Keyinchalik
ilmiy
faoliyatlardan
o‘quv jarayoniga ko‘chib,
talabalarning ishchanligi, bilim darajasi fanga qiziquvchanligi,
xarakteri, psixologiyasiga xos tomonlari aniqlash shakliga aylandi,
hozirgi kunda seminar mashg‘uloti suhbat, ma’ruza bo‘yicha fikr
almashish, rolli o‘yinlar shaklida o‘tkazish nazarda tutilgan.
Mashg‘ulotni seminar, ma’ruzada o‘tkazilishining muhim tomoni
shundaki, unda o‘qituvchi ham talaba ham puxta tayyorgarlik ko‘radi.
Har ikkala faoliyat egasi, manbalar bilan ishlash, seminar rejasida
ko‘rsatlgan savollarga javoblar topishda asosiy va qo‘shimcha
adabiyotlar bilan tanashib chiqishlari lozim bo‘ladi. Seminar
mashg‘ulotida o‘qituvchi va talaba mavzu bo‘yicha aniq rejani, uni hal
qilish manbalarini o‘rganib, matn tayyorlaydilar, so‘zga chiqib
fikrlarini asoslaydilar. Ma’ruza jarayonida o‘rganilgan nazariy
ma’lumotlarning haqqoniyligini dalillash uchun imkon beradi.
Oliy ta’limda pedagogika turkum fanlaridan o‘tkazilayotgan
seminar mashg‘ulotlari shundan dalolat bradiki, talabalar seminar
mashg‘ulotiga tayyorgarlik kursi jarayonida buyuk pedagoglar
asarlarini, pedagogika nazariyasi va tarixi ma’lumotlarni chuqur va
ongli ravishda o‘zlashtirilishiga majbur bo‘ladilar va shundagina
mavzuga doir masalalarning aniq egallaydilar, muhokamaga faol
ishtirok etadilar.
Seminar mashg‘ulotlarining yana bir ahamiyatli tomoni shundaki,
unda jonli muloqot amalga oshadi, qarama-qarshi ziddiyatli fikrlar
to‘qnashuvi, ularni talabaga muvofiq hal etish ishlari yo‘lga qo‘yiladi.
128
Shuning uchun seminar olib boruvchi o‘qituvchi auditoriyaga jonli
muloqotni, bahs-munozara ishlarini, o‘z nuqtai nazarini dalilash,
o‘zgalar fikrini tinglay olish, muhokamaga kirishish yo‘llarini aniq
tanlashi lozim. Mashg‘ulotning yakunida o‘qituvchi umumiy xulosa
yasab, seminar mashg‘ulotining borishi, ishtirokchilar faolligi yoki
passivligini alohida qayd etib, navbatdagi seminar mashg‘ulotini
o‘tkazish haqida tavsiyalar berish, o‘ylab ko‘rish, fikrlarni yanada
to‘ldirish uchun savollar, masalalarni ilgari surish, maslahatlar berish,
adabiyotlar ro‘yxatini e’lon qilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ma’ruza materiallarini chuqurroq o‘zlashtirish, o‘rganilgan
pdagogik ma’lumotlarni amalda qo‘llay olish malakasini shakllantirish
maqsadida amaliy mashg‘ulotlar tashkil qilinadi.
Dastlabki vaqtlarda amaliy mashg‘ulotlar darsning bir qismi
hisoblanib, unga tayyorgarlik darsning o‘zida amalga oshirilgan.
Keyinchalik pedagogik fanlarni o‘qitishda o‘qituvchi faoliyatini tashkil
qilishning mustaqil sohasi sifatida o‘quv ishlarining bir shakliga
aylandi.
Amaliy mashg‘ulotning o‘ziga xos tomoni o‘quv topshiriqlarining
fan mazmunidagi o‘rni, o‘qituvchi va talaba faoliyatining tashkil
etilishi bilan xarakterlansada, amaliy mashg‘ulotning vazifasi amaliy va
juda tor asosda belgilanadi. U asosan ma’ruza, seminar mashg‘ulotlarda
egallagan bilimlar bayon etilgan bilimlar bayon etilgan malumotlarni
chuqur va puxta o‘rganishga talaba mustaqil ishining sifati va
o‘zlashtirishning samarasini aniqlash bilimlarni ko‘nikma va malakaga
aylantirish maqsadida tashkil qilinadi.
Hozirgi davrda ta’lim muassasalarida amaliy mashg‘ulotlarni
tashkillashtirishning turli shakllarini tatbiq etish bo‘yicha faoliyat olib
borilmoqda.
Jumladan
“Mening
bo‘lajak
kasbim”,
“Dars
o‘tmoqdaman”, “O‘quvchilar mening tassavurimda” nomi bilan
o‘tkazilayotgan
dars
va
o‘qituvchi
faoliyatining
o‘ziga
mujasamlashtirilgan mashg‘ulot o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan
ma’naviy-axloqiy mavzusidagi
suhbat (tarbiya soati),
“Men
pedagogikani chuqur bilaman” (o‘yin darsi) mashg‘ulotlari talabalarda
mustaqil ishlash, manbalardan muhimi topish, ijodiy tafakkurni
rivojlantirish,
faktlar,
ilmiy
axbarotlar
to‘plashga
qiziqishni
orttirmoqda. Shuningdek mazkur amaliy mashg‘ulotlarda talabalar
o‘qituvchi rahbarligida sinf (guruh) mashg‘ulotini o‘tkazish, sinfda
129
ijtimoiy-foydali ishni tashkil qilish va o‘tkazish, dars va tarbiyaviy
soatlarni rejalashtirish ishlarini amalga oshirmoqdalar.
Amaliy mashg‘ulotlar frontal, guruhiy (juft-juft), individual
ko‘rinishda “aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Tanqidiy
fikrlarsh”, “Klaster” (tarmoqlar), “Munozara” va h.k interfaol usullarda
o‘tilsa ko‘zlangan maqsadga erishish amalga oshadi.
Tajribaning ko‘rsatishicha amaliy mashg‘ulot maxsus jihozlangan
kabinetlar, yoki o‘quv tarbiya muassasalarida o‘tkazilsa samaradorlik
yanada oshadi. Chunki, bunda o‘qituvchi-talaba-o‘quvchi muloqoti
amalga oshadi. Talabalar bunday mashg‘ulotlarda o‘zlarini yo
o‘qituvchi, yo tarbiyachi, yo o‘quvchi- tarbiyalanuvchi o‘rniga qo‘yish,
nazariya bilan amalyotni taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu
esa mashg‘ulot sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Seminar va amaliy
mashg‘ulotlarning mazmundorligi va samaradorligi quyidagi talablar
asosida qurilishi talab etiladi.
-Seminar yoki amaliy mashg‘ulotda talaba javobi, ma’ruzasi
muayan ijtimoiy-ma’rifiy maqsadga yo‘nalgan bo‘lishi (muammoning
qo‘yilishi, dolzarbligi, nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi ustuvor
maqsadga ega bo‘lishi.
- Talaba ma’ruzasida fikrlarning mantiqiy ketma-ketlik, rejalilik,
mukammalik va fikrlarning o‘zaro aloqadorlik tamoyili asosida
tuzilganligi, asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratib ko‘rsatilishi,
adabiyotlarni aniq tanlanganligi, va to‘g‘ri foydalanganligi.
- O‘quvchi- o‘quvchi –o‘qituvchi muloqotining to‘g‘ri tuzilishi,
o‘quvchi talabaning kursdoshlari, o‘qituvchining tanqidiy fikriga
xayrxohli, samimiyli, e’tirozli munosabatning ijobiyligi, muomilaga
kirish madaniyatining mavjudligi.
- O‘quvchining axloqiy-madaniy harakatlari: o‘rinli, maqsadli
bahslashishi, kursdoshi fikrini tinglay olishi, ma’lumotlarni taxlil qila
olishi, fikrini lo‘nda, ixcham bayon etish va nuqtai nazarini
dalillashning ijobiyligi.
- Talabaning mashg‘ulot jarayonidagi faolligi, mavzu rejasidagi har
bir punktda o‘z fikrini ayta olishi, o‘ziga va o‘zgalar fikriga tanqidiy
yondasha olishi.
| 