Mehnat umumdorligini ortishi intesivlashining asosiy omildir. Mehnat umumdorligini ortishi mahsulot hajmini kupayishini ta`minlaydi, xodimlar sonini bazis davriga nisbatan kiskarishiga erishiladi. Mehnat umumdorligi vaqt birligi ichida ishlab chikarilgan mahsulot yoki mahsulot birligi ishlab chikarish uchun sarflangan vaqt bilan ulchanadi. Iqtisodiy mehnat umumdorligi va jonli mehnat umumdorligi mavjuddir.
Iqtisodiy mehnat umumdorligini aniklash uchun milliy daromadni xodimlar soniga bulish orkali aniklanadi.
Mehnat umumdorligining ulchov birliklari:
1.Kiymat
2.Natura
3.Mehnat
1.Kiymat shaklida
Му = Q
Х
Mu- mehnat umumdorligi
Q - mehnat (ish, xizmat) hajmi kiymatda
X - sanoat ishlab chikarish xodimlarining ruyxat buyicha urtacha soni
20.Natura shaklida
Mu q Q dona, sen, т, кг, м
Х
30.Mehnat shaklida
Mu q T kishi -kun, kishi-soat, kishi-ming
Q
T - sarflangan vaqt.
Mehnat unumdorligining kiymat shaklida aniklanishi kamchiliklaridan xam xali emas. Mahsulot hajmi kiymat shaklida ishlab chikargan mahsulot strukturasining uzgarishi, xomashyo turlarining uzgarishi, chetdan tayyor xolda olingan yarim fabrikat va detallar, komplektlovchi buyumlar, buyumlar xissasining uzgarishi va boshkalarga boglik. Natura shaklida mehnat umumdorligi darajasini anik ifodalaydi, ammo uni xalk xujalikda kullash chegaralangandir. Bu ko`rsatkich 1, 2 turdagi mahsulot ishlab chikaradigan korxonalarda kullaniladi.
Bir xodimga to`g`ri keladigan mahsulot hajmiga ta`sir etuvchi omillarning tahlili. Bir ishchiga to`g`ri keladigan mahsulot hajmiga, ish vaqtidan foydalanish va 1 soatlik ish unumining ta`siri.
Mehnat shakli xam kupincha mahsulotni ishlab chikarish normallashtirilgan korxonalarda kuprok kullaniladi. Statistik hisobotlarda mehnat umumdorligini ifodalovchi ko`rsatkich bulib bir xodimga to`g`ri keladigan urtacha yillik mahsulot hisoblanadi. Buni aniklash uchun kiymat shaklidagi mahsulot hajmi sanoat ishlab chikarish xodimlarining ruyxat buyicha urtacha soniga bulinadi.
Bundan tashkari mehnat umumdorligini kuyidagi ko`rsatkichlar xam ifodalanadi:
1.Bir ishchiga to`g`ri keladigan urtacha yillik mahsulot
-
Mahsulot hajmi
|
Ishchilar soni
|
Bir ishchining bir kunlik ish umumi
-
Mahsulot hajmi
|
Jami ishchilar
|
3.Ishchining 1 soatlik ish unumi
-
Tahlil kilish jarayonida mehnat unumdorldik ko`rsatkichlarini bazis davri rejaga nisbatan uzgarishi va ularga ta`sir etuvchi omillar aniklanadi.
Shu jixatdan ishchilarni ish vaqti fondidan kay darajada foydalanganligini tahlil etish muxim axamiyat kasb etadi. Tahlil uchun ma`lumotlar F№1T hisobotidan olinadi. Bu hisobotda ishchilar tomonidan ishlangan jami kishi kunlari va kishi soatlari ifodalangan. Tahlil etishda ishlangan kishi soatlarini bazis davri bilan takkoslanib uning uzgarishiga ta`sir etuvchi omil aniklanadi.
Bir ishchiga to`g`ri keladigan urtacha yillik mahsulot hajmiga kuyidagi omillar ta`sir etadi.
1.Bir ishchining yil davomida ishlangan kishi kunlarining uzgarishi.
2.Ish kuni davomiyligining uzgarishi
3.Ishchining bir soatlik ish umumini uzgarishi.
Jadval: Bir ishchining mehnat umumdorligiga ta`sir etuvchi omillarning tahlili.
|
