202
39-§. TIRIK ORGANIZMLARDA O‘Z-O‘ZINI IDORA ETISH
ORGANLARI: GUMORAL VA NERV SISTEMASI EVOLUTSIYASI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang.
Olgan bilimlaringizga asoslanib,
organizmlarning nerv va gumoral sistema orqali boshqarilishi haqida
fikr yuriting.
Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri o‘z-o‘zini
boshqarish
sanaladi. O‘z-o‘zini boshqarish – tirik organizmlarning fiziologik yoki
biologik ko‘rsatkichlarini muayyan va doimiy darajada avtomatik tarzda
saqlash xususiyati sanaladi. Organik olamning
turli tuzilish darajalari, ya’ni
molekula darajasidan tortib, organizm darajasigacha o‘z-o‘zini boshqarishning
aniq tizimi, xilma-xil ko‘rinishlari mavjud.
O‘z-o‘zini boshqarish mexanizmining ishga kirishishi uchun muayyan
omil ta’sir ko‘rsatishi, organizm ichki muhitidagi birorta kimyoviy modda
(gormon yoki qand miqdori)ning
konsentratsiyasi, ba’zi organlar sistemasi
holatining o‘zgarishi, organizmga yot moddaning kirishi yetarli sabab
bo‘ladi. Masalan, xloroplastlar yorug‘lik ta’sirida
sitoplazmada joylashgan
o‘rnini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Yorug‘lik ko‘p bo‘lgan hollarda
xloroplastlar go‘yoki kuchli yorug‘likdan himoyalanish uchun hujayra qobig‘i
atrofida, bulutli va yorug‘lik kam bo‘lgan kunlarda yorug‘likdan ko‘proq
foydalanish uchun ular sitoplazmada bir tekis taqsimlanadi. Quyosh nuri
ta’sirida xloroplastlar holati va joyining o‘zgarishi hujayraning o‘z-o‘zini
boshqarish mexanizmi orqali amalga oshadi (60-rasm).
Bakteriyalar,
bir hujayrali hayvonlar, bir hujayrali suvo‘tlari va yuksak
o‘simliklarning jinsiy hujayralari uchun tashqi omillar (yorug‘lik, kimyoviy
