ulangan qurilmalarning ishlash faoliyatini nazorat qiluvchi va
boshqaruvchi elektron sxema. Ular klaviaturani, diskovodlar hamda
qo‘shimcha qurilmalarni nazorat qiluvchi va boshqaruvchi
kontrollyorlarga boiinadi. Adapterlar {adapter) - kompyuterni qo‘shimcha
qurilmalar bilan bog`lashga hamda ularning ishlashini bir-biriga
moslashtirishga xizmat
qiluvchi aloqa qurilmasi.Adapterlar quyidagi turlarga bolinadi:
1) Parallel portlar (parallel port) adapterlari. Bu portlarga odatda printerlar
ulanadi. Portlarning nomlari LPT1, LPT2, LPT3 va LPT4;
2) Asinxron ketma-ket portlar (serial port) adapterlari. Bu portlarga asosan
“sichqoncha”, modemlar ulanadi. Portlarning nomlari COMI, COM2 va
COM3.
3) Kompyuter o ‘yinlari uchun ajratilgan port (game port) adapteri. Bu
portga o ‘yinlarni boshqaruvchi qurilma - joystik ulanadi.
Shinalar (bus) - kontrollyorlar va adapterlarni mikroprotsessor hamda
operativ xotira bilan bog io v ch i aloqa uzatish magistrali. Asosan IBM
firmasi tomonidan ishlab chiqilgan ISA, MCA, EISA, VESA hamda Intel
firmasi tomonidan ishlab chiqilayotgan PCI shinalari qoilaniladi.
Ta'minlash bloki (power supply unit) - o ‘zgaruvchan elektr tokini kerakli
kuchlanishdagi o ‘zgarmas tokga aylantirib, elektron sxemalarga uzatuvchi
qurilma. Monitor (displey)lar matnli va grafik maiumotlami ekranda aks
ettirishga xizmat qiladi. Oq-qora tasvirli(monoxrom) hamda rangli
monitorlarga boiinadi. Ekranining standart kattaligi-diagonalining uzunligi
14 dyum(
≪14≫). Lekin ekranining diagonali 18 dyum (≪18≫) va 21
dyum (
≪21≫) boigan monitorlar ham ishlab chiqilgan.
Klaviatura. Klaviatura - ma’lumotlarni kompyuterga kiritishga xizmat
qiluvchi qurilma b o iib , 83 tugmachali ( 83-keyboard ) va 101 tugmachali
(101-keyboard) klaviaturalarga b o ‘linadi. 83 tugmachali klaviaturalar
asosan portativ kompyuterlarda ishlatiladi.
Klaviatura tugmachalari o ‘z vazifalariga k o ‘ra 6 guruhga bo‘linadi:
funksional, raqamlar va belgilar, harflar, kursorni boshqaruvchi, tahrir
qiluvchi, maxsus amallarni bajaruvchi. Bu guruhlardagi tugmachalarning
vazifalari quyida keltirilgan:
Printer (printer) - kompyuterdagi maiumotlami qog‘ozga bosib chiqarishga
xizmat qiluvchi qurilma. Tor va keng oichamli printerlar ishlab
chiqilmoqda. Tor oichamli printerlar maiumotlarni faqat A4 formatli (210
X 297 mm) qog‘ozga bosib chiqarsa, keng oichamli printerlar
maiumotlarni A3 formatli ( 297 x 400 mm) hamda A4 formatli
qog‘ozlarga bosib chiqarishga moijallangan. Bulardan tashqari,
printerlarning ayrimlari faqat matnli maiumotlarnigina bosmaga chiqarsa,
ayrimlari grafik maiumotlarni, rasmlarni, chizmalarni har xil ranglarda
bosmaga chiqarish imkoniyatiga ega. Tasvirlarni qog‘ozga bosib chiqarish
usuliga ko ‘ra printerlar matritsali, sepuvchi, lazerli,nur-diodli,
termoprinterlar kabi turlarga boiinadi. Bulardan eng ko‘p tarqalganlari
matritsali, sepuvchi va lazerli printerlardir.
Skaner (scanner) - qog‘ozdagi matnli va grafik maiumotlami, tasvirlarni,
har xil rasmlarni qo‘yib kompyuterga kirituvchi qurilma. Ularning rangli
va oq-qora (monoxrom) tasvirlarni kirituvchi, stol ustiga qo’yiladigan, qo’l
bilan tasvirlar bo‘ylab yurgiziladigan turlari ishlab chiqilmoqda.
Kompakt disk diskovodlari (CD - ROM)- kompakt disklarga yozilgan
maiumotlarni o ‘qib, kompyuterga kirituvchi qurilma. Keyingi paytlarda
bunday diskovodlarga boigan talab oshib bormoqda. Chunki, ko‘pgina
amaliy dasturlar (OC Novell; Windows NT; Borland C ++ kompilyatori;
Corel Draw grafik paketi) kompakt disklarga yozilgan holda sotilmoqda.
Bunga kompakt disklarning quyidagi qulayliklari sabab boidi:
- maiumotlar juda ishonchli holda saqlanadi;
- bitta kompakt diskga juda katta hajmdagi (700 Mb gacha) maiumotlarni
sig‘dirish mumkin;
- diskovoddagi maiumotlami o ‘qib, kompyuterga kiritish tezligi ancha
yuqori (500 Kb/sek. gacha).
Magnitooptik diskovod - ma’lumotlarni 3,5 va 5,25 dyumlik magnitooptik
disklaridan o ‘qib, kompyuterga kiritishga hamda kompyuterdagi
maiumotlarni shunday disklarga yozishga xizmat qiluvchi qurilma. Magnit
disklardagi maiumotlami o'qish va ularga yozish lazer nuri yordamida
amalga oshiriladi.
“ Sichqoncha “ (mouse) - kompyuterga har-xil maiumotlami, buyruqlarni
kiritishni qulaylashtirish, yengillashtirishga xizmat qiluvchi qurilma. Ikki
va uch tugmachali sichqonchalar ishlab chiqilmoqda. Agar kompyuterga
“sichqoncha “ ulangan b oisa, monitor ekranida ko‘rsatgich (*'≫) paydo
boiadi. “ Sichqoncha” ni stol ustida siljitib, ko'rsatgichni ekranning
istalgan joyida joylashgan buyruqqa olib borish va shu buyruqni ishga
tushirish (chap tugmachani bosib) yoki inkor qilish (o‘ng tugmachani
bosib) mumkin.
Modem (modem) - telefon kanali orqali kompyuterlar o ‘rtasida maiumot
almashishga imkon beruvchi qurilma. U ichki (sistemalar blokining ichiga
joylashtiriluvchi) va tashqi (kompyuter bilan asinxron portlar orqali
bogianuvchi) modemlarga boiin adi. Maiumot uzatish tezligi turiga qarab
1200, 2400, 4800, 9600 bod (1 bod = 1 bit/sek);
Faks - modem (fax - modem) - faks hamda modemlaming vazifalarini
birgalikda bajaruvchi qurilma.
Plotter (plotter) - har xil chizmalarni qog‘ozga bosib chiqaruvchi qurilma.
Baraban tipidagi(chizmalarni o ‘ram shaklidagi qog‘ozga chiqaruvchi) va
planshet tipidagi (chizmalarni maxsus stol ustiga qo‘yilgan tekis qog‘ozga
chiqaruvchi) plotterlar ishlab chiqilmoqda. Asosan loyihalash ishlarini
avtomatlashtiruvchi sistemalarda ishlatiladi;
Grafik planshet (graphics pad) - murakkab chizmalarni o ‘qib,
kompyuterga kirituvchi qurilma;
Kompyuterlar to‘ri adapteri (network adapter) - kompyuterlarni va uning
qurilmalarini lokal kompyuter to ‘riga ulashga hamda ularning faoliyatini
bir-biriga moslashga xizmat qiluvchi qurilma;
Audioplata (audiokard) - turli musiqalami, tovushlarni kompyuter
tomonidan ijro etilishiga xizmat qiluvchi qurilma. Odatda ovoz kolonkalari
va mikrofoni b o iad i; Joystik (joystick) - kompyuter o ‘yinlarini
boshqaruvchi qurilma;
Digitayzer (digitizer) - tasvir va chizmalarni raqamlar ko'rinishida
ifodalab, so'ngra kompyuterga kirituvchi qurilma.
