• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs xaqiqatan xam
axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar
muallifini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda
keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash
mumkinligi kafolati.
Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g’ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o’zini
tutishlik kafolati;
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
• tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar
xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati;
• nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik
tekshirish mumkinligi kafolati;
• identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq o’zini
kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
• qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning oldindan
kelishilgan xolda o’zini tutishi.
Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat:
- axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, ugirlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi,
soxtalashtirilishlarning oldini olish;
- shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning oldini olish;
- axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, tusiklash
buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish;
- xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini ta’minlovchi,
axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning
kurinishlarining oldini olish;
- axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va
konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini ximoyalash;
- davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan axborotning konfidentsialligini
saklash;
- axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab
chikish va kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash.
Axborot-kommunikatsion tizimlar va tarmoqlarda taxdidlar va zaifliklar
Tarmoq texnologiyalari rivojining boshlang’ich bosqichida viruslar va kompyuter
xujumlarining boshqa turlari ta’siridagi zarar kam edi, chunki u davrda dunyo
iqtisodining axborot texnologiyalariga bog’liqligi katta emas edi. Hozirda, xujumlar
sonining doimo o’sishi hamda biznesning axborotdan foydalanish va almashishning
elektron vositalariga bog’liqligi sharoitida mashina vaqtining yo’qolishiga olib
keluvchi hatto ozgina xujumdan kelgan zarar juda katta raqamlar orqali hisoblanadi.
Misol tariqasida keltirish mumkinki, faqat 2003 yilning birinchi choragida dunyo
miqyosidagi yo’qotishlar 2002 yildagi barcha yo’qotishlar yig’indisining 50%ini
tashkil etgan, yoki bo’lmasa 2006 yilning o’zida Rossiya Federeatsiyasida 14
mingdan ortiq kompyuter jinoyatchiligi holatlari qayd etilgan.
Korporativ tarmoqlarda ishlanadigan axborot, ayniqsa, zaif bo’ladi. Hozirda
ruxsatsiz foydalanishga yoki axborotni modifikatsiyalashga, yolg’on axborotning
muomalaga kirishi imkonining jiddiy oshishiga quyidagilar sabab bo’ladi:
- kompyuterda ishlanadigan, uzatiladigan va saqlanadigan axborot hajmining
oshishi;
- ma’lumotlar bazasida muhimlik va mahfiylik darajasi turli bo’lgan
axborotlarning to’planishi;
- ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotdan va hisoblash tarmoq
resurlaridan foydalanuvchilar doirasining kengayishi;
- masofadagi ishchi joylar soninig oshishi;
- foydalanuvchilarni bog’lash uchun Internet global tarmog’ini va aloqaning
turli kanallarini keng ishlatish;
- foydaluvchilar kompyuterlari o’rtasida axborot almashinuvining
avtomatlashtirilishi.
Axborot xavfsizligiga tahdid deganda axborotning buzilishi yoki yo’qotilishi
xavfiga olib keluvchi himoyalanuvchi ob’ektga qarshi qilingan harakatlar
tushuniladi. Oldindan shuni aytish mumkinki, so’z barcha axborot xususida emas,
balki uning faqat, mulk egasi fikricha, kommertsiya qiymatiga ega bo’lgan qismi
xususida ketyapti.
Zamonaviy korporativ tarmoqlar va tizimlar duchor bo’ladigan keng tarqalgan
tahdidlarni tahlillaymiz. Hisobga olish lozimki, xavfsizlikka tahdid manbalari
korporativ axborot tizimining ichida (ichki manba) va uning tashqarisida (tashqi
manba) bo’lishi mumkin. Bunday ajratish to’g’ri, chunki bitta tahdid uchun
(masalan, o’g’irlash) tashqi va ichki manbalarga qarshi harakat usullari turlicha
bo’ladi. Bo’lishi mumkin bo’lgan tahdidlarni hamda korporativ axborot tizimining
zaif joylarini bilish xavfsizlikni ta’minlovchi eng samarali vositalarni tanlash uchun
zarur hisoblanadi.
Tez-tez bo’ladigan va xavfli (zarar o’lchami nuqtai nazaridan) tahdidlarga
foydalanuvchilarning, operatorlarning, ma’murlarning va korporativ axborot
tizimlariga xizmat ko’rsatuvchi boshqa shaxslarning atayin qilmagan xatoliklari
kiradi. Ba’zida bunday xatoliklar (noto’g’ri kiritilgan ma’lumotlar, dasturdagi
xatoliklar sabab bo’lgan tizimning to’xtashi yoki bo’zilishi) to’g’ridan to’g’ri
zararga olib keladi. Ba’zida ular niyati buzuq odamlar foydalanishi mumkin bo’lgan
nozik joylarni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Global axborot tarmog’ida ishlash
ushbu omilning yetarlicha dolzarb qiladi. Bunda zarar manbai tashkilotning
foydalanuvchisi ham, tarmoq foydalanuvchisi ham bo’lishi mumkin, oxirgisi
ayniqsa xavfli.
Zarar o’lchami bo’yicha ikkinchi o’rinni o’g’irlashlar va soxtalashtirishlar egallaydi.
Tekshirilgan holatlarning aksariyatida ishlash rejimlari va himoyalash choralari
bilan a’lo darajada tanish bo’lgan tashkilot shtatidagi xodimlar aybdor bo’lib
chiqdilar. Global tarmoqlar bilan bog’langan quvvatli axborot kanalining
mavjudligida, uning ishlashi ustidan yetarlicha nazorat yo’qligi bunday faoliyatga
qo’shimcha imkon yaratadi.
Xafa bo’lgan xodimlar (hatto sobiqlari) tashkilotdagi tartib bilan tanish va juda
samara bilan ziyon yetkazishlari mumkin. Xodim ishdan bo’shaganida uning
axborot resurslaridan foydalanish xuquqi bekor qilinishi nazoratga olinishi shart.
Hozirda tashqi kommunikatsiya orqali ruxsatsiz foydalanishga atayin qilingan
urinishlar bo’lishi mumkin bo’lgan barcha buzilishlarning 10%ini tashkil etadi. Bu
kattalik anchagina bo’lib tuyulmasa ham, Internetda ishlash tajribasi ko’rsatadiki,
qariyb har bir Internet-server kuniga bir necha marta suqilib kirish urinishlariga
duchor bo’lar ekan. Xavf-xatarlar taxlil qilinganida tashkilot korporativ yoki lokal
tarmog’i kompyuterlarining xujumlarga qarshi turishi yoki bo’lmaganida axborot
xavfsizligi buzilishi faktlarini qayd etish uchun yetarlicha himoyalanmaganligini
hisobga olish zarur. Masalan, axborot tizimlarini himoyalash Agentligining (AQSH)
testlari ko’rsatadiki, 88% kompyuterlar axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan nozik
joylarga egaki, ular ruxsatsiz foydalanish uchun faol ishlatishlari mumkin. Tashkilot
axborot tuzilmasidan sasofadan foydalanish xollari alohida ko’rilishi lozim.
Himoya siyosatini tuzishdan avval tashkilotda kompyuter muhiti duchor bo’ladigan
xavf-xatar baholanishi va zarur choralar ko’rilishi zarur. Ravshanki, himoyaga
tahdidni nazoratlash va zarur choralarni ko’rish uchun tashkilotning sarf-harajati
tashkilotda aktivlar va resurslarni himoyalash bo’yicha hech qanday choralar
ko’rilmaganida kutiladigan yo’qotishlardan oshib ketmasligi shart.
Umuman olganda, tashkilotning kompyuter muhiti ikki xil xavf-xatarga duchor
bo’ladi:
1. Ma’lumotlarni yo’qotilishi yoki o’zgartirilishi.
2. Servisning to’xtatilishi.
Tahdidlarning manbalarini aniqlash oson emas. Ular niyati buzuq odamlarning
bostirib kirishidan to kompyuter viruslarigacha turlanishi mumkin.
Bunda inson xatoliklari xavfsizlikka jiddiy tahdid hisoblanadi. 1
AHQKT ob’еktlarda axborot xavfsizligini ko’p sonli mumkin bo’lgan
xavflardan himoya qilish uchun yaratiladi. U yoki bu xavfni blokirovkalash uchun
himoya qilishning usullarini va vositalarini ma’lum bir to’plami ishlatiladi. Ularning
ba’zi birlari axborotni bir vaqtning o’zida bir nеchta xavflardan himoya qiladi.
Usullarning ichida univеrsal usullar ham mavjuddir, ular istalgan himoya qilish
tizimi uchun asosiy hisoblanadi. Bu axborotni himoya qilishning huquqiy
usullaridir, bu ixtiyoriy vazifali himoya qilish tizimini rasmiy ravishda kurishni va
ishlatishni asosi bo’lib xizmat qiladi; bu tashkiliy usullardir, ular odatda bir nеchta
xavflarni bartaraf (qaytarish) etish uchun ishlatiladi; bu tеxnik usullardir, ular
tashkiliy va tеxnik tadbirlarga asoslangan holda ko’pchilik xavflardan axborotlarni
himoya qiladi.
Axborotni himoya qilishni huquqiy usullarida huquqiy xaraktеrli masalalar
ko’rib chiqiladi:
- kompyuter jinoyatchiligi uchun jazolash mе’yorlarini ishlab chiqish;
- dasturlovchilarni mualliflik huquqlarini himoya qilish;
- jinoiy va fuqarolik qonunchiligini, hamda kompyuter jinoyatchiligi sohasida sud
ishini mukammallashtirish;
- kompyuter tizimlari ishlab chiquvchilar ustidan jamoat nazorati masalalari;
- bu masalalar bo’yicha mos xalqaro shartnomalarni qabul qilish va h.k.
Axborotni himoya qilishni tashkiliy choralari ko’rib chiqadi:
- kompyuter tizimlarini qo’riqlashni;
- xodimlarni tanlab olish;
- o’ta muhim ishlarni faqat bir kishi tomonidan olib borilishi holatlarini inkor
qilish;
- tizimni, u ishdan chiqqanidan kеyin, ishlash qobiliyatini tiklash rеjasini borligi;
- axborot xavfsizligi tizimini ta’minlaydigan shaxslarga javobgarlikni bеrish;
- kompyuter markazini joylashgan joyini tanlash va h.k.
Himoya qilishni tеxnik usullari apparatli, dasturli va apparat-dasturliga
bo’linadilar. Elеktron hisoblash tеxnikasiga mo’ljallangan xavfsizliklarni
ta’minlashni asosiy yo’nalishlari quyidagilardir:
- KT va T larida taqiqlangan axborotga murojaat qilishdan himoya qilish;
- virusga qarshi himoya qilish;
- istalmagan elеktromagnit va akustik maydon va nurlanishlar orqali ushlab
olishni bartaraf etish;
- kriptografik usullar asosida xabarlarni yuqori tuzilishli bеrkligini ta’minlash.
Tеxnik usullar (dasturli, apparatli va dastur-apparatli) kеlgusida yanada batafsil
ko’rib chiqilishi uchun axborotni huquqiy va tashkiliy himoya qilishni ta’minlash
masalalariga to’xtalib utamiz.
Axborot – huquq ob’еktidir. Kompyuter jinoyatchiligi uchun asboblar sifatida
tеlеkommunikasiya va hisoblash tеxnikasi vositalari, dastur ta’minoti va intеllеktual
bilimlar, ularni mukammallashgan sohalari nafaqatgina kompyuterlar, korporativ va
global tarmoqlargina bo’lib kolmasdan, balki zamonaviy yuqori axborot
tеxnologiyalari vositalari ishlatiladigan, katta xajmdagi axborotlar qayta
ishlanadigan, masalan, statistika va moliya institutlari, faoliyatni istalgan sohasi
bo’lishlari mumkin.
Istalgan muassasaning faoliyati aloqa kanallari bo’yicha axborotlarni olish,
qayta ishlash, qarorlar qabul qilish, uzatish jarayonlarisiz mumkin emasdir. Bu
jarayonlarni ta’minlaydigan barcha vositalar kompyuter jinoyatchiligi uchun
asboblar hisoblanadi yoki asboblar sifatida ishlatilishi mumkin.
O’zbеkistonda, MDH barcha davlatlaridagi kabi, yaqin vaqt-largacha
kompyuter jinoyatchiliklari bilan samarali kurashishni imkoniyati yo’q edi. Hozir
esa vaziyat o’zgara boshladi. Informatika, axborotni himoya qilish va davlat sirlari
sohasida bеvosita qonunchilik asoslari 10 dan ortiq asosiy qonunlarda va
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntini bir qator farmoyishlarida aks ettirilgandir.
Asosiy qonunlarda axborotni va axborotli rеsurslarni maqsadlari, ob’еktlari
tushunchalari va huquqiy asoslari aniq-langandir.
«Axborot, axborotlashtirish va axborotni himoya qilish to’g’risida» gi qonun
fukarolarni axborotga konstitusion huquqini ta’minlash, uni ochiqligini va unga
murojaat qilishlikni, fukarolar va tashkilotlar tomonidan qonunchilik, ijroiya va sud
xoqimiyati organlari to’g’risidagi axborotni va boshqa axborotni olishni, jamoat va
shaxsiy manfaatga ega bo’lgan ta’minlashga, hamda jamiyatda axborot bilan
mulokot qilishga va axborotlashtirishni rivojlantirishga ko’maklashish uchun da’vat
qiladi. Unda axborotni xujjalashtirish va uni axborot rеsurslarini ochiq va
chеklangan murojaat qilish toifalariga tеgishligi, axborotga murojaat qilish bo’yicha
mеxanizmlarni va vakolatlarni aniqlash, axborotni huquqiy himoya qilish tartibi
masalalari, bu sohada buzg’unchiliklar uchun javobgarlikni o’rnatish mеxanizmlari
masalalari aks ettirilgan.
Qonun bilan aniqlangan axborotni himoya qilish maqsadlari:
- o’g’irlashlarni, buzishlarni, chiqib kеtishlarni, qalbaqilashtirishlarni bartaraf
etish;
- shaxsni, jamiyatni, davlatni xavfsizligini ta’minlash;
- axborotni yo’qotish, buzish, blokirovkalash bo’yicha taqiqlangan hara-katlarni
bartaraf etish;
- shaxsiy sirni va shaxsiy ma’lumotlarni maxfiyligini saqlashga fuqarolarni
konstitusiyaviy huquqlarini himoya qilish;
- davlat sirini, hujjatlashtirilgan axborotni maxfiyligini saqlash.
Qonun bilan axborot xavfsizligi ob’еktlari aniqlangan, ularga quyidagilar
tеgishlidir:
1) axborot rеsurslarini barcha ko’rinishlari;
2) axborotni olishga, tarqatishga va ishlatishga, maxfiy axborotni va
intеllеktual mulkni himoya qilishga fuqarolarni, huquqiy shaxslarni va davlatning
huquqlari;
3) turli sinfli va vazifali axborot tizimlarini o’z ichiga oladigan axborot
rеsurslarini shakllantirish, tarqatish va ishlatish tizimi ma’lumotlar kutubxonalari,
arxivlari, tizimlari va yirik to’plamlari axborot tеxnologiyalari axborotni yig’ish,
qayta ishlash, saqlash va uzatishning rеglamеntlari va jarayonlari ilmiy-tеxnikaviy
va xizmat ko’rsatadigan xodimlar;
4) axborotni qayta ishlash va tahlil qilish markazlarini, axborot almashish va
tеlеkommunikasiya
kanallarini
ishlashini
ta’minlash
mеxanizmlarini,
tеlеkommunikasiyali tizimlarini va tarmoqlarni, shu jumladan axborotni himoya
qilishni tizimlarini va vositalarini o’z ichiga olgan axborotlashgan infratuzilma;
5) ommaviy axborot va tashvikot vositalariga asoslanadigan jamiyat ongini
(dunyoqarash, ahloqiy qadr-qimmatlar, odob baholari, xulqni ijtimoiy–yo’l
qo’yiladigan stеrеoturlari va insonlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar).
Qonun bo’yicha chеgaralangan murojaat qilinadigan xabarlar himoya qilinadi
va himoya qilish darajasini ularning egasi aniqlaydi, himoya choralarini javobgarligi
esa nafaqatgina egasida emas, balki foydalanuvchida ham bo’ladi. Faqat
hujjatlashtirilgan axborotgina himoya qilinadi. Hujjatlashtirilgan axborot Davlat
siriga va maxfiy axborotga bo’linadi.
Davlat siriga davlat tomonidan himoya qilinadigan uning harbiy, tashqi
siyosiy, iqtisodiy, razvеdka, kontrrazvеdka va tеzkor qidiruv faoliyati sohasidagi
xabarlar tеgishli bo’ladi. Bu xabarlarning egasi va foydalanuvchisi davlatning o’zi
bo’ladi, shuning uchun uning o’zi himoya qilish bo’yicha talablarni ilgari suradi va
ularning boshqarilishini nazorat qiladi. Bu talablarni buzilishi barcha qat’iy qonunlar
bilan jazolanadi.
Maxfiy axborot – hujjatlashtirilgan axborot bo’lib, uning huquqiy rеjimi davlat,
tijorat, sanoat va boshqa jamiyat faoliyati sohasidagi harakat qilayotgan
qonunchilikni maxsus mе’yorlari bilan o’rnatilgan. Egalari – muassasalar va
tashkilotlar, ular bu axborotlarga ega bo’ladilar va u bilan amallar bajaradilar, hamda
ular himoya qilish darajasini o’rnatadilar. Maxfiylikni buzilgan holatda ba’zi bir
sanksiyalarni qo’llash quyidagi rasmiyatchiliklar oldindan bajarilgan hollardagina
mumkindir:
- axborot haqiqatdan ham qimmatbaho bo’lishi kеrak;
- muassasa axborotga erkin murojaat qilishni inkor etish va uning maxfiyligini
qo’riqlash uchun ma’lum bir choralarni ko’rishi kеrak;
- barcha xodimlar axborotning maxfiyligi to’g’risida ogohlantirilgan bo’lishi
kеrak.
Maxfiy axborotni turi – bu shaxsiy maxfiy ma’lumotlardir. Ammo bu masalada
huquqiy asoslar еtarlicha ishlab chiqilmagan bo’lsa ham, davlat shaxsiy axborotni
himoya qilishni o’zining shaxsiy nazorati ostiga olgan. Bu toifaga shaxsiy va oilaviy
sirlar, shaxsiy ma’lumotlar, yozishmalar sirlari, tеlеfondagi, pochtadagi,
tеlеgrafdagi va boshqa xabarlar tеgishlidir.
Umumiy ko’rinishda maxfiy xaraktеrli ma’lumotlar tarkibi quyidagi
ko’rinishga ega:
- shaxsiy ma’lumotlar;
- tеrgov va sud ishi siri;
- xizmat siri;
- kasb-hunar siri;
- tijorat siri;
- kashfiyotlarni mohiyati haqida.
Asosiy qonunlarda kompyuter axboroti sohasidagi atamalar va tushunchalar
aniqlangandir (kompyuter axboroti, EHM uchun dastur, EHM (kompyuter), EHM
tarmog’i, ma’lumotlar bazasi va h.k.).
Kompyuter jinoyatchilikni ko’rib chiqiladigan asosiy moddalarni o’z ichiga
oladi:
- kompyuter axborotiga qonunsiz murojaat qilish;
- EHM uchun zarar еtkazadigan dasturlarni yaratish, ishlatish va tarqatish;
- EHM, EHM tizimlari va ularning tarmoqlarini ishlatish qoidala-rini buzish.
Modda bo’yicha kompyuter axborotiga (mashina tashuvchisidagi, EHM dagi
yoki EHM tarmoqlaridagi) noqonuniy murojaat qilish uchun, agar bu axborotni
yo’qotishga, blokirovkasiga, o’zgarishiga yoki nusxalanishiga olib kеlgan bo’lsa,
hamda hisoblash tarmoqlarida ishlashni buzganligi uchun javobgarlik ko’zda
tutilgan. [23; 95-112]
Taqiqlangan axborotni yo’qolishiga, blokirovkalanishiga, o’zgarishiga yoki
nusxalanishiga, axborot tizimlarining ishlashini buzilishiga, olib kеladigan
dasturlarni EHM uchun tuzganlik uchun ham joriy javobgarlik ko’zda tutilgan.
EHM, EHM tizimlari yoki ularning tarmoqlarini, ularda ishlashga ruxsati
bo’lgan shaxs tomonidan, ishlatish qoidalarini buzganligi uchun ham, agar bu
faoliyat natijasida qonun bilan qo’riqlanadigan axborotni yo’qotishga,
blokirovkalashga yoki o’zgartirishga olib kеlsa va jiddiy zarar еtkazsa, javobgarlik
o’rnatilgan.
| 