143
BOSHLANG’ICH SINF TABIIY FANLAR DARSLARIDA OG’ZAKI O’QITISH
METODLARI
Isayeva Nodira Rixsibayevna
Toshkent shahar Olmazor tumani
146 - umumta'lim maktabining
boshlang'ich sinf o'qituvchisi
Annotatsiya: Tabiiy fanlar maktab o'quvchilariga butun borliq to'g'risida
umumiy tushunchalarni beruvchi fan bo'lib, boshlang'ich sinf o'quvchilariga ushbu
fanni o'qitishda turli qiziqarli o'yinlar asosida va samarali o'qitish metodlaridan
foydalanib dars berish muhim sanaladi. Ushbu maqolada tabiiy fanlar fanini
o'qitishda ko'mak beruvchi og'zaki o'qitish metodlari haqida batafsil ma'lumot
berilgan.
Kalit so'zlar: suhbat metodi, metodik uslublar, hikoya metodi, didaktik
uslublar, tabiat hodisalari.
Tabiiy fanlar biosferaga oid ilmiy tadqiqotdir. Tabiatshunoslar odatda tajriba
o'rniga kuzatuvdan foydalanishadi. Tabiiy fanlar hayot shakllarining kelib chiqishi va
yashash tarzi haqidagi ma'lumotlarni to'playdi va tizimga soladi. U biologiyaning ost
sohasi bo'lib, botanika, zoologiya bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liqdir va paleontologiya,
ekologiya, biokimyo, geologiya va iqlimshunoslik kabi fanlar bilan aloqadadir.
2
Tabiiy fanlar, tabiiyot - tabiat haqidagi fanlar tizimi, tabiiy fanlar majmui.
Tabiatning inson ongidagi aksi bo'lgan tabiiy fanlar jamiyatning rivojlanishi bilan
mukammallashadi. Tabiiy fanlarning maqsadi - tabiat hodisalarining mohiyatini
aniqlash, tabiat qonunlarini bilish hamda ulardan amalda foydalanish imkoniyatlarini
ochib berish. Tabiiy fanlar, asosan, fundamental fanlar bo'lgan mexanika, fizika,
kimyo va biologiyadan tashkil topgan. Astronomiya, geologiya, tibbiyot fanlari,
qishloq xo'jaligi. fanlari, ekologiya kabi ko'plab bilim tarmoqlari shu fundamental
fanlardan kelib chiqqan.
Metodlar bilan metodik uslublarni farqlash muhimdir. Metodik uslub-bu
metodning unsurlaridan biri, uning tarkibiy qismidir (ko'rgazma vositalarni, kinofilm
fragmentlarini,
diafilm,
diapozitiv
ko'rsatish,
doskada
sxema rasmlardan
foydalanish, tajribalarni namoyish qilish, maktab o'quv-tajriba uchastkasidagi amaliy
ishlar vaqtida turli xil faoliyat ko'rsatish va hokazo).
2
Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasi. T.: «Cho'lpon» -2005 y.
144
Metod va metodik uslublar o'zaro chambarchas bog'liq bo'lib, bir-biriga o'tishi
mumkin. Masalan, o'quvchilarning turli xil tajribalari metod hisoblanadi, lekin
o'qituvchi hikoya qilayotgan paytda tajribani namoyish qilinishi metodik uslubdir.
Hikoya davomida o'qituvchining diafilm namoyish qilishi metodik uslubdir. Metod va
uslublar kompleks holda qo'llaniladi, ular bir-birini to'ldiradi, tabiatushoslik
tushunchalarini to'g'ri shakllantirishga xizmat qiladi.
3
Metodlarni qo'llashda o'qituvchi o'quvchilarga asosan so'zlar vositasida,
zarurat bo'lsa mavzu mazmuniga mos ko'rgazmali qurollarni ko'rsatish bilan bilim
beradi. Bu paytda o'quvchilarning yangi bilim olishlari uchun asosiy manba so'zlar
(og'zaki nutq) hisoblanadi.
Og'zaki metodning asosiy turlaridan biri - hikoyadir. Hikoya o'qituvchining jonli
so'zidir. U kitob o'qish, jism va hodisalarni namoyish qilish, texnika vositalardan
foydalanish, badiiy adabiyotlar o'qish va boshqalar bilan uyg'unlashadi.
Hikoyada izchilikka qat'iy hikoya qilinadi. Tabiiy fanlar mashg'ulotlarida
hikoyaning aytib berish yoki ta'riflash, xarakterlash, tushuntirish, muhokama qilish
kabi turlari qo'llaniladi.
Aytib berish - unda konkret fakt, voqea, jarayon harakatlar haqida gapirib
beriladi. Hikoya shohid (sayyoh, yosh tabiatshunos, sayyohatchi, kashfiyotlar
ishtirokchisi) nomidan olib boriladi.
Ta'riflash - borliq jismlar va hodisalarning (foydali qazilmalar, o'simliklar,
hayvonot dunyosi, biror tabiiy zona iqlimi xususiyatlarini) izchil bayon qilishda
qo'llaniladi.
Xarakterlash - ta'riflashning bir turidir, u jism yoki hodisaning belgi va
xususiyatlarini sanab o'tishdan iborat (tog', daryo va tabiiy zonalar harakteristikasi).
Tushuntirish - unda yangi tushunchalar, atamalar, ma'nosi ochib beriladi,
sabab, oqibat bog'lanishi, u yoki bu narsaning mantiqiy tabiati ( nima uchun
tundrada o'zun tun va qisqa kun bo'ladi, nima uchun kun va tun, yil fasllari almashib
turadi) ochib beriladi. Undan barcha darslarda foydalaniladi, u muhokama qilish
bilan uyg'unlashadi.
4
Muhokama qilish - bayon qilish asosida bo'lib, unda o'quvchilarni xulosaga olib
keluvchi qoida va isbotlarning izchil rivojlanishi bilan bog'liq.
Hikoyaning bu turida o'rganilayotgan hodisani (masalan, tirik mavjudodning
o'zgarishiga iqlimning ta'siri, suv, metallning xususiyatlari) tahlil qilish zarurati
tug'ilganda foydalaniladi.
3
Grigoryants, A.G. va b. «Tabiatshunoslik» 4-sinf uchun darslik. T.:«Cho'lpon» 2002 y.
4
. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasi. T.: «Cho'lpon» -2005 y.
145
Hikoyaga quyidagi didaktik talablar qo'yiladi: tanlangan o'quv materialini
ilmiyligiga, mantiqiy izchillik va isbotlanishiga; o'quvchilar uchun aniq, ravon va
tushunarli bo'lishiga: o'qituvchi nutqining tasviriy bo'lishiga javob berishi kerak.
1-2 sinflarda hikoya 5-8 minut, 3-4 sinflarda esa 10-12 daqiqa davom etishi
kerak.
Hikoya jarayonida quyidagi didaktik uslublardan foydalanish muhim:
I. Dars mavzusini e'lon qilish yangi mavzuni bayon qilish oldidan muammoli
vaziyat vujudga keltiriladi. Yangi materialni o'rganish yoki tajriba o'tkazish,
shuningdek, tabiatda o'tkazilgan kuzatishlarni tahlil qilish bilan boshlanadi.
II. Bayon rejasini bildirish. Bu uslub faqat o'zlashtirish jarayonini
faollashtiribgina qolmasdan, balki o'quvchilarni butun bayon tizimini ko'rishga
o'rgatadi, bu bilan tafakkurning mantiqiy izchilligini rivojlantirishga, o'rganilayotgan
atrof hayot faktlari yoki hodisalarning o'rtasidagi muayyan bog'lanishlarni
aniqlashga yordam beradi; masalan, «Cho'l tabiati» mavzusini bayon qila turib,
o'qituvchi doskaga ushbu rejani yozishi mumkin: 1) tabiiy zonalar xaritasida
cho'llarning geografik o'rni; 2) cho'l iqlimining xususiyatlari; 3) yuzasi; 4) vohalari; 5)
cho'lda yil fasllari.
III. O'quvchilar e'tiborini faollashtiruvchi savollarni bayon davomida berib
borish.
IV. O'quvchilarning idrok qilish faoliyatlarini faollashtiruvchi taqqoslash
(masalan, dala, cho'l, dasht, o'rmonlarning o'simlik va hayvonot dunyosini
taqqoslash va hokazolar).
V. Yangi materialni bayon qilish davomida ilgari o'rganilgan mavzular turmush
bilan, amaliyot bilan (masalan, «Skelet», mavzusini «Mushaklar» mavzusi bilan,
jonajon o'lka tabiatini har xil zonalar tabiati mavzusi) bilan aloqasini turmushda,
amaliyotda o'rganish.
VI. Hikoyaga maqol, qiziqarli material yoki kitob o'qish epizodini kiritish.
O'qituvchi hikoyasini tegishli maqolani o'qigandan keyin yoki undan oldin boshlashi
mumkin. Qo'shimcha materialdan foydalanish hikoyani boyitadi va konkretlashtiradi.
Hikoya davomida foydalanilgan maqol, matal va topishmoqlar darsni boyitib, bayon
qilayotgan materialni o'quvchilar tomonidan qabul qilib olinishini osonlashtiradi.
VII. Ko'rgazmalililik (surat, jadval, texnika vositalari)ni qo'llash. Hikoya
davomida ko'rgazmalilikning har xil vositalaridan foydalanish o'quvchilarda aniq
tasavvurlar hosil bo'lishiga, o'rganilayotgan materialga diqqat va qiziqishni
quvvatlashga, uni puxta o'zlashtirilishiga yordam beradi. Sxemalar, jadvallar,
tajribalar, doska va daftardagi (atama) va xulosalar o'quv materialini o'zlashtirilishini
yengillashtiradi.
146
Suhbat. Suhbat savolning hal qilinishida o'quvchilar va o'qituvchilarning
ishtirokida xarakterlanadi. Suhbatning maqsadga qaratilganligi o'quvchilar bilimini
safarbar qilib, hal qilinishi kerak bo'lgan savollar bilan aniqlanadi. Suhbat natijasida
o'quvchilar
o'qituvchi
rahbarligida
tegishli
xulosa
chiqarishlari,
xulosani
umumlashtirishlari kerak. Suhbat o'quvchilarga notanish bo'lmasligi lozim: hali
o'quvchilar o'zlashtirmagan, bilmagan bilimlarni «aniqlash» uchun vaqtni bekorga
sarflash yaramaydi. Suhbat yakunlovchi, umumlashtiruvchi va yangi bilimlarni
eskilari bilan bog'lovchi darslarda alohida ahamiyatga ega.
Suhbatning bosh maqsadi shundaki, bunda o'qituvchi rahbarligida o'quvchilar
ongida tabiat jismlari hamda hodisalari haqida to'g'ri tasavvur va tushunchalar
shakllanadi. Tabiat bilan tanishtirishning birinchi bosqichida suhbat o'qituvchining
savollar berishi va chaqirgan o'quvchilarning savollarga javob berishi shaklida
kechadi. Keyin suhbat boyib, kengayib boradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Nuriddinova M.I. Tabiiy fanlarni o'qitish metodikasi.
T.: «Cho'lpon» -2005 y.
2. Grigoryants, A.G. va b. «Tabiiy fanlar» 4-sinf uchun darslik. T.:«Cho'lpon»
2002 y.
3. www.ziyonet.uz
References
1. Nuriddinova M.I. Tabiiy fanlarni o'qitish metodikasi. T.: «Cho'lpon» -2005 y.
2. Grigoryants, A.G. va b. «Tabiiy fanlar» 4-sinf uchun darslik. T.:«Cho'lpon»
2002 y.
3. www.ziyonet.uz
www.openscience.uz
| 