23
2§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risidagi Nizom
va uning mazmuni.
Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalar ma’lum bir me’yoriy
hujjatlar
asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishda asosiy me’eriy
hujjat bu – «naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida»gi Nizomdir. Lekin bu nizom
doimiy bo’lmay vaqti o’tishi bilan o’zgarib boradi. Iqtisodiy o’zgarishlar,
shuningdek, bank tizimidagi o’zgarishlar barcha qonun-qoidalarning shunga mos
ravishda o’zgartirilishiga sabab bo’ladi. Masalan
g
Respublikamiz mustaqillikka
erishgandan so’ng
g
kredit, hisob-kitob va boshqa operatsiyalarni olib borish tartib
qoidalari bir necha marotaba o’zgartirildi. Jumladan, naqd pulsiz hisob-kitoblar
bo’yicha 1993, 1995 va nihoyat 1998 yillarda qonun-qoidalar ishlab chiqilgan
bo’lib
g
bir-biridan ma’lum moddalari bilan farq qiladi. Masalan 1993 yilda
Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan «Naqd pulsiz hisob-kitoblar
to’g’risida»gi Nizomda to’lov topshiriqnomasi, to’lov talabnomasi
g
to’lov
talabnoma-topshiriqnomasi,
akkreditivlar, limitlashtirilgan va limit-lashtirilmagan
chek daftarchalarining cheklari va inkasso topshiriqnomasi bo’yicha hisob-kitoblar
ko’zda tutilgan edi. Bu Nizomning yangiligi shundan iborat ediki, unda to’lov
talabnoma-topshiriqnomasi shakli yangilik qilib kiritilgan edi. Naqd pulsiz hisob-
kitoblarning ushbu shaklining mazmunii shundan iborat ediki, mol sotuvchi
korxona sherigiga mol jo’natish bilan birga tovar transport hujjatlari ham mol sotib
oluvchini korxonaga jo’natar edi. Bunda bank chetlab o’tilar edi. To’lov
talabnomasini olgan mol sotuvchi korxona talabnoma-topshiriqnomani talabnoma
qismida ko’rsatilgan rekvizitlarni ko’rib chiqib, olgan tovari bilan solishtirib agar
shartnoma shartlari bajarilgan bo’lsa, hujjatning topshiriqnoma qismini to’ldirib
uni bankka topshirishi lozim edi.
Shunday qilib, hisob-kitob shakllari yana bitta shakl bilan to’ldirilgan. 1993
yilda chiqarilgan Nizomda keltirilgan cheklar bo’yicha hisob-kitoblar
limitlashtirilgan va limitlashtirilmagan chek daftarchalarining
cheklari asosida olib
birishga mo’ljallangan edi. Limitlashtirilgan cheklar bo’yicha hisob-kitoblarning
mazmuni shundan iborat ediki, mijoz bankdan limitlashtirilgan chek daftarchasini
arizasiga binoan olib, unga o’z topshirig’iga asosan ma’lum bir summani o’tkazar
edi. Mana shu summa chegarasida chekni rasmiylashtirib, mahsulot sotuvchi yoki
xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar bilan hisob-kitoblarni
amalga oshirish
mumkin edi. Limitlashtirilmagan cheklar bilan hisob-kitoblarning mazmuni
shundan iborat ediki, bunda chek daftarchasiga pul o’tkazilmas edi
g
hisob-kitoblar
bank krediti hisobidan amalga oshirilardi. Bunday
daftarchalardan asosan savdo,
ta’minot tashkilotlari ko’proq foydalanishar edi.
Lekin bu hisob-kitoblar bo’yicha ko’p noqonuniy operatsiyalar o’tkazilgani
aniqlangach, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki limitlashgan va
limitlashmagan chek daftarchalari bo’yicha hisob-kitoblarni bekor qildi. Uning
o’rniga yangi hisobcheklari deb nomlangan hisob-kitoblarni amaliyotga tadbiq
etdi. Hisob-cheklari bo’yicha hisob-kitoblarning tartib qoidalari ishlab chiqildi. Bu
qoidalar avvalgi cheklar bo’yicha hisob-kitoblardan farq qilar edi. Hisob-
cheklarining 5, 10, 25 varaqli ko’rinishda, mijozlarning hohishilariga ko’ra
kitobcha shakliga keltirib berila boshlandi. Chek daftarchasiga pul qo’yish
24
mijozning topshirig’iga binoan uning talab qilinguncha saqlanadigan depozit
hisobvarag’idagi mablag’lar hisobidan amalga oshirilardi. Tijorat banklari hisob-
cheklari bo’yicha operatsiyalarni olib borishlari uchun hisob-kitob markazida
alohida hisobvaraqlarini ochib, unga mablag’ qo’yishlari lozim edi.
Hisob cheklari bo’yicha hisob-kitoblar 1995 yildagi Nizomga yangilik bo’lib
kiritildi. Shu bilan birga ushbu Nizomda veksel muammosi ham ko’zda tutilgan
edi. 1995 yil may oyidan boshlab O’zbekistonda
veksel muomalasini kiritish
to’g’risida Vazirlar Mahkamasining qarori chiqarildi. Qarordan so’ng Paxtabank,
Sanoatqurilishbanki, Savdogarbank, Turonbanki kabi bir qator banklar birinchilar
qatorida veksellar emissiyasini boshlab berdilar. Lekin bu davrda respublikada
amalda bo’lgan «naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida»gi Nizomda veksel
muomalasi ko’zda tutilmagan edi. Shu sababli veksellar bo’yicha banklarning
operatsiyalar o’tkazish tartib qoidasini ishlab chiqish birinchi navbatdagi
vazifalardan biriga aylandi. Shunday qilib navbatdagi Naqd pulsiz hisob-kitoblarni
tashkil qilish qonun-qoidalarini o’z ichiga mujassamlagan
yangi Nizom ishlab
chiqilib 1995 yil 4 sentyabrda Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan tasdiqlandi.
Ushbu nizomda avvalgi hisob-kitob shakllari bilan bir qatorda yangi hisob
cheklari va veksellar bo’yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar ko’zda tutildi. To’lov
talabnomasining o’rni esa ancha pastga tushirildi va Markaziy bankning maxsus
qarori bilan hisob-kitoblarda ishlatilishi alohida xabar berilishi ko’rsatib o’tildi.
Bunga sabab, bu davr ichida noto’lovlar uchun amaliyotda ishlatilayotgan 2-
kartoteka bekor qilingan bo’lib, mijozlardan hisob-kitob hujjatlar ularning
hisobvarag’ida to’lash uchun pul etarli bo’lgan taqdirdagina qabul qilinishi
mumkinligini belgilab qo’yilgan edi. To’lov talabnomasi esa bunday talabga javob
bermas edi.
Vaqt o’tishi bilan Respublika to’lov tizimi takomillashib bordi, buning
natijasida elektron to’lov tizimi joriy etildi. Barcha banklar o’zaro hisob-kitoblarni
yangi elektron to’lov tizimi asosida amalga oshira boshladilar. Bu esa hisob-
kitoblar
shakllariga, ularning taqdim qilinishi
g
bank tomonidan qabul qilish va
ishlov berish tartibining o’zgartirilishiga sabab bo’ldi. Bir oz vaqt o’tgach veksel
muomalasi va cheklar bo’yicha hisob-kitoblar ma’lum sabablarga ko’ra bekor
qilindi. Natijada hisob-kitoblarni tashkil qilish qonun-qoidalariga o’zgartirishlar
kiritish zarurati paydo bo’ldi. Shundan so’ng, «O’zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida»gi 60-sonli Nizom qayta ishlab
chiqildi. Bu Nizom O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki boshqaruvi
tomonidan 2002 yilda 15 yanvarda tasdiqlandi. Ushbu Nizom quyidagi bo’limlarni
o’z ichiga oladi:
1. Umumiy qoidalar;
2. Pul hisob-kitoblarini rasmiylashtirish tartibi;
3. Memorial
orderlar bilan hisob-kitoblar;
4. To’lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitob qilish;
5. To’lov talabnomalari bilan hisob-kitob qilish;
6. Akkreditivlar bilan hisob-kitob qilish;
7. Inkasso topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar ;
8. Cheklar bilan hisob-kitob qilish;
25
9. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar qilish;
10.
Yuridik shaxsning qayta tashkil etish, qo’shib yuborish va tugatilishi
paytida mablag’larni hisobdan chiqarish;
11.
Nazorat va ta’sir qilish choralari.
«O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
to’g’risida»gi Nizom fuqorolik kodeksi, «Markaziy bank to’g’risida»gi
g
«Banklar
va bank faoliyati to’g’risida»gi, O’zbekiston Respublikasi qonunlari va Markaziy
bankning O’zbekiston hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi
boshqa me’yoriy hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan. Nizomning bir maromda
qo’llanilishi respublikada butun iqtisodida hisob-kitoblarning uzluksizligini
ta’minlaydi.
Nizomda naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining mazmuni, ularning
qo’llanilish sohalari, xujjatlarni rasmiylashtirish, bankka
taqdim etilishi va ularni
ishlatilishining qonun-qoidalari belgilab berilgan. Keyingi paragraflarda ular bilan
batafsil tanishib chiqamiz,
