Matnning semantik yaxlitligi
mavjud voqelikdagi bogʻlanish va
bogʻliqliklar (ijtimoiy hodisalar, tabiat hodisalari,
inson
, uning tashqi koʻrinishi va
ichki dunyosi, jonsiz
tabiat
ob’ektlari va boshqalar)ni aks ettiradi. Nutq
predmetining birligi gapning mavzusidir. Mavzu esa matnning semantik oʻzagi,
uning ixchamlashtirilgan va umumlashtirilgan mazmunidir. “Matn mazmuni”
tushunchasi nutqning axborot mazmuni kategoriyasi bilan bogʻliq jarayon boʻlib,
faqat matnga xosdir. U oʻquvchiga hodisalar oʻrtasidagi bogʻliqlikni, ularning
barcha sohalardagi ahamiyatini muallifning individual munosabati orqali xabardor
qiladi, unga semantik yaxlitlik beradi. Katta matnda
yetakchi mavzu bir qator
kichik tarkibiy mavzularga, kichik mavzular esa oʻz navbatida paragraflar (mikro-
mavzular)ga boʻlinadi. Matnda bayon qilinayotgan fikrning toʻliqligi matnning
semantik yaxlitligi bilan bogʻliq boʻlib, toʻliq tugallangan, yaxlit tugal mazmunga
ega matn mazmunni toʻliq aks ettiruvchi
sarlavhani
tanlash
orqali amalga
oshiriladi. Shu tariqa matnning semantik yaxlitligidan uning quyidagi xususiyatlari
kelib chiqadi:
Matn- bu maʼlum bir mavzudagi bayonot;
Matn soʻzlovchining niyatini, asosiy gʻoyasini ifodalab beradi;
Har qanday hajmdagi matn nisbatan avtonom (toʻliq) bayonotdir;
Matnda gaplar mantiqiy jihatdan bogʻlangan boʻladi;
Matn uchun uning mazmuniga mos
sarlavha
tanlash mumkin;
Toʻliq matn odatda boshlanish va yakunga ega boʻladi.
Savol va topshiriqlar:
1. Matn(tekst)soʻziga lugʻatlarda qanday ta’riflar berilgan?
2. Tilshunos M.X.Hakimov matnni qanday ta’riflaydi?
4.
“Matn tilshunosligi”nima?
5.
I.R.Galperin gapni matn birligi boʻla olmasligi haqidagi fikriga
munosabat bildiring.
6.
Matn birliklarini sanang.
7.
Quyida berilgan parchadan mikromatnni bogʻlovchi
vositalarni
toping.
Mastura! Uning qoʻllariday mayin, iliq, mehribon qoʻllar bormi olamda?
Uning barmoqlariday nozik, kishining boshini silaganda qalbini nurga toʻldirib,
dilini ravshan qiladigan barmoqlar bormikin dunyoda? Odatda opa-singil, aka-
ukalar uncha inoq boʻlavermaydilar, biroq Mashrab esini taniydiki, qulogʻida
Masturaning mehribon, muloyim ovozi yangraydi. Ilgari, Mastura turmushga
chiqmasdan burun, Gulsum opa yoki A’zam akaning tazyiqi oʻtgan mahallarda
yoki biror gunoh qilib qoʻyib kaltak yeyish xavfi tugʻilgan paytlarda, Mastura
bilan Mashrab birga bekinishar, gʻazab va kaltakni birga baham koʻrishardi.
Masturaning sevgisi, chidami, hijron dogʻlari uning oʻziday pok, chiroyli,
samimiy, ehtimol, shuning uchundir, Mashrab vafosizlik toʻgʻrisidagi kitoblarni
oʻqisa, yo erkaklar ogʻzidan xotin-qizlar haqida shaloq gaplar eshitsa, esiga
hamisha Mastura tushadi-yu, butun vujudi isyon koʻtaradi, bunday gaplarning
birontasiga ishonmaydi. (O.Yoqubov
)
8.
Abzas-matnning birligi sifatida qanday qismlardan tashkil topadi yoki
qanday bosqichlarda shakllantirilari?
9.
Quyidagi matnning birliklarini tahlil qiling:
Nechta abzas, gap,
soʻzlardan tuzilgan?
