224
3.8. XITOY LOVIYASI (Vigna)
Ahamiyati. Oziq-ovqat havfsizligi muammosi
tufayli oxirgi yillarda bu
ekinga e‟tibor oshdi, chunki to„yimli yorma va yem tayyorlash mumkin.
Vignaning quruq donida o„rtacha 27% oqsil, 62% karbon suvlari, 1,3% yog„
bo„ladi. Pichani va ko„kati mollari tomonidan yaxshi yoyiladi. Vigna oqsili barcha
muhim aminokislotalarni o„z ichiga qamrab olgan.
Vignani yem-xashak ekin sifatida beda o„smaydigan qurg„oqchil sharoitda
ekishadi.
Vignaning doni oziq-ovaqatda, poya va bargi yem-xashak sifatida
qo„llaniladi. Etilmagan dukkaklari salatlar tvyyorlashda qo„llaniladi.
Vigna tropik, subtopik va janubiy mo„„tadil mintaqalardan etishtiriladi.
AQSh
ning Illinoys, Indiana, Ogayo, Nyu-Djersi shtatlarida vigna yetishtiriladi.
Afrikaning markaziy mintaqalarida vigna oziq-ovqatda keng qo„llanadi.
Hindistonning janubiy xududlarida oziq-ovqat va yem-xashak sifatida keng
ishlatiladi. Bundan tashqari choy ekiladigan maydonlarda
vigna siderat uchun
ekiladi.
MDH davlatlardan vigna Gruziya,
Armaniston, Ozarbayjon, O„zbekiston,
Turkmanistonda ekiladi.
Sistematika. Vigna turkumi (
Vigna Savi) 57 ta turni o„z ichiga qamrab oladi,
shulardan 42 ta turi Afrikada tarqalgan. Aynan, Afrikadan vignaning kapskaya
vigna
(V. capensis Walp. ), vigna katyang
(V. catjang Walp.), tuksiz vigna
(V.
glabra Savi) kelib chiqqan. Introduksiya evaziga Osiyo markazi tashkil topgan. Bu
markazdan vignaning
V. sinensis Endl, Xitoy vignasi (ssp.
sinensis), va
uzunmevali vigna (ssp.
se-squpedalis) turlari kelib chiqqan.
Biologiyasi. Issiqsevar o„simlik. Urug„ni o„sib
chiqishi uchun maqbul
harorat 15-20
o
C. Maqbul sharoitda (Kuba) maysa 5 kun paydo bo„ladi. Ammo,
Shimoliy mintaqada (Toshkent) 14,2
o
C haroratda maysa 22 kunda, 16
o
C da 15
kunda, 28,4
o
C da 6 kunda paydo bo„lgan. Maysa 0,1
o
C nobud bo„lgan, -2
o
C da
maysa va o„simlik nobud bo„lgan.
225
Qurg„oqchilikka burchoq nisbatan bardoshli. Ammo, havo va tuproq
qurg„oqchiligi hosilni pasaytiradi. Vigna qumoq va loyli tuproqlarda yaxshi o„sadi.
Unumdorligi yuqori bo„lgan tuproqlarda vegetativ massa ko„p hosil bo„ladi.
Amal davrining davomiyligi bo„yicha guruhlarga bo„linadi: tezpishar 60-70
kun, o„rtapishar 70-100 kun va kechpishar 150 kundan ortiq.
Vignaning etishtirilayotgan turlari o„zidan changlanadi,
ammo tabiatda
chetdan (xashoratlar) changlanib duragaylar hosil qiladi. Gullash pastdan yuqoriga
qarab gullaydi. Meva o„rtacha 60% gullardan hosil bo„ladi.
