61
3. Urug„ning pishish davri. Mum pishish davridan boshlanib to„la pishish
davrigacha yetadi. Bu davr quyidagi qisqa davrlarga bo„linadi:
mum pishish
davrining boshlanishi, o„rtasi va tugashi. To„la pishish davri ikkiga-to„la pishish
davrining boshlanishi va to„la pishish davriga bo„linadi. Bu davrning boshlarida
urug„da namlik 18-20%, oxirida 17% bo„ladi.
Urug„ni pishish davrida unga plastik moddalarning o„tish
muddati va
intensivligi ob-havo sharoitiga bog„liq bo„ladi. Issiq va quruq havoda tuproqda
nam yetishmagan vaqtda urug„ning yetilish davri qisqaradi va yirik urug„
shakllanishiga, hosilning kamayishiga salbiy ta‟sir ko„rsatadi. Bu davrda ob-
havoning keskin yomonlashishi urug„da quruq moddalar hosil bo„lishiga imkon
bermagani bois, hosil pasayadi va urug„ sifati yomonlashadi.
Ob-havo yaxshi
bo„lib nam yetarli bo„lganda urug„ning yetilish va pishish davri uzayadi, urug„
yirik xolda hosil oshadi.
Urug„ning unib chiqishi uchun ma‟lum sharoit, ya‟ni nam, harorat, havo,
yorug„lik yetarli bo„lishi kerak. Urug„ning unib chiqishi murakkab biologik
jarayon qisoblanib, urug„dagi erigan zaxira oziq moddalar murtakka o„tgandan
so„ng u poyacha hosil qiladi. Murtak poyacha hosil
qilish davrida nafaqat
urug„dagi zaxira moddalardan, balki tuproqdagi oziq moddalar va namlikdan
foydalanadi.
Urug„ning unib chiqishida uning uzoq muddat unuvchanligini yo„qotmasligi
katta ahamiyatga ega. Urug„lar biologik va xo„jalik jihatidan yashovchanlikka ega.
Biologik yashovchanligi uzoq muddat unuvchanligini yo„qotmaslik xususiyatidir.
Xo„jalik yashovchanligi esa uni saqlash davrida konditsiyali unib chiqish darajasini
optimal sharoitda yo„qotmasligidir. Urug„larning hayotchanligi o„simlikni botanik
turiga, yetishtirish va urug„ni saqlash
sharoitiga bog„liq bo„ladi.
Urug„ning unib chiqishi uchun ma‟lum miqdorda nam talab qilinadi.
O„simliklar turiga qarab namga talabchanligi har xil bo„ladi. Eng ko„p nam talab
qiladigan o„simliklarga qand lavlagi urug„i (quruq urug„ og„irligiga nisbatan
168%), zig„ir (160%), no„xat urug„i (104%) kiradi. Donli o„simliklarning urug„i
22-44% dan 50-60% gacha nam olishi kerak.
62
Urug„ning nam olish tezligi haroratga bog„liq. Harorat yuqori bo„lganda bu
jarayon tez o„tadi va urug„ning unib chiqish muddati tezlashadi. Har bir o„simlik
o„zining biologik xususiyatiga ko„ra minimal, optimal va maksimal haroratga ega.
Minimal harorat-eng past harorat bo„lib, bunda javdar, no„xat, beda uchun 1
o
C, bug„doy, arpa uchun 3-4
o
C, makkajo„xori, kungaboqar, jo„xori uchun 8-10
o
C
hisoblanadi.
Optimal harorat eng muvofiq harorat bo„lib, bunda urug„larning unib
chiqishi tezlashadi. Bu harorat ko„pchilik dala ekinlari uchun 25-30
o
C hisoblanadi.
Maksimal harorat-eng
yuqori harorat hisoblanib, bunda urug„larning unib
chiqishi davom etadi. Lekin, harorat oshgan sari urug„ning unib chiqish jarayoni
to„xtaydi, masalan, makkajo„xori 44
o
C , bug„doy 32
o
C, qand lavlagi 28 – 30
o
C.
Laboratoriya sharoitida urug„larning unib chiqish qobiliyati ekilgan urug„larning
soniga nisbatan to„la maysa byergan urug„lar soniga aytilsa, dala sharoitida
urug„larning unib chiqish darajasi deb, unib chiqish qobiliyatiga ega bo„lgan urug„-
larning maysa byergan soniga aytiladi. Bu ko„rsatkich
ekinlardan yuqori hosil
olishda katta ahamiyatga ega, chunki o„simlik qalin ekilganda ham siyrak
ekilganda ham uning hosildorligi past bo„ladi.
Dala sharoitida o„simliklarning unib chiqish darajasi laboratoriya sharoitiga
nisbatan ancha past bo„ladi. Donli o„simliklarda 65-85%, qand lavlagida 50%, ko„p
yillik yem-xashak o„tlarda 30-49% ga teng bo„ladi. Bu ko„rsatkich-urug„ning
sifatiga, ekish davridagi tuproq haroratiga, namligiga, urug„ni
ekish chuqurligiga
va agrotexnikaga bog„liq.
Laboratoriya sharoitida urug„ning unuvchanligi va maysalarning unish kuchi
yuqori bo„ladi. Bunday urug„lar yirik va og„ir
bo„lib tez va to„la maysa berishga
imkon beradi.
