225
MOLIYA TIZIMI VA DAVLAT BYUDJETLARINING TURLI SOHALARGA VA
BOG'INLARGA BO'LINISHI.
Shokirov Feruz Bahodirovich
O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi
Avtomobil yo'llari sohasini isloh qilish bo'limi boshlig'i.
Annotatsiya: Davlat maqsadli fondlarida katta miqdordagi mablag‘lar to‘planganligi
sharoitida davlat moliyaviy nazoratining susayishi bu mablag‘lardan samarasiz
foydalanishga va turli-tuman holatlar sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun
ham davlat moliyaviy resurslaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida
ularni davlat byudjetiga jamlash maqsadga muvofiqdir.
Bunda jamlangan fondlarning
maqsadli yo‘nalishi o‘zgartirilmasdan saqlanib qolishini ta’minlash lozim. Ushbu
maqolada, moliya tizimi va davlat budjetlarining alohida sohalari va bo'g'inlarga bo'linishi
haqida fikr va mulohazalar yuritiladi.
Kalit so'zlar: moliya tizimi, davlat byudjetlari, mahalliy moliya, jismoniy shaxs,
yuridik shaxs, yalpi ichki mahsulot, moliya-kredit munosabati.
Davlat moliya tizimi "Davlat moliyasi va mahalliy moliya" sohasining o‘ziga xos
bo‘g‘ini hisoblanadi. Uning o‘ziga xosligi davlatning markazlashtirilgan fondlariga
mablag‘larni jalb qilish bo‘yicha moliya-kredit munosabatlariga doir alohida shaklidan
iborat. Bunda davlat, asosan, mablag‘larni qarzga oluvchi va shuningdek, kreditor va garant
(kafil) sifatida ham maydonga chiqadi. Davlat kreditida miqdoriy jihatdan mablag‘larni qarz
oluvchi sifatida davlat faoliyati ustunlik qiladi. Davlatning kreditor sifatidagi operatsiyalari,
ya’ni davlat yuridik va jismoniy shaxslarga ssudalar taqdim qilganda yoki kafil bo‘lganda,
ancha tor bo‘ladi. Shunga qaramasdan, bozor iqtisodiyoti
sharoitida byudjetdan
moliyalashtirish ham qaytaruvchanlik va to‘lovchanlik sharti bilan amalga oshirilsa, keng
rivoj topishi mumkin.
Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi davlat harajatlari davlat o‘z daromadlari
bazasini kengaytirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sishi bilan bog‘liq. Bu
narsa byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet harajatlari qoplanishini
226
ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit va moliyaviy siyosatlarning bir-biri
bilan o‘zaro bog‘liq holda amalga oshirilishi moliya tizimining "Davlat
moliyasi va
mahalliy moliya" bo‘g‘ini to‘g‘risidagi an’anaviy tasavvurlarni kengaytirishi va zamonaviy
talablarga muvofiq ravishda Markaziy bank tizimini ham uning tarkibiga qo‘shishni taqazo
etadi.
Moliya vazirligi 2023-yilgi davlat byudjetini taqdim etdi. Hujjat jamoatchilik
muhokamasiga qo‘yilmadi. Unda yalpi ichki maxsulot 5,3%ga o‘sishi, inflyatsiya darajasi
esa 9,5% atrofida bo‘lishi rejalashtirilmoqda. Davlat byudjeti taqchilligi chegarasi yalpi
ichki mahsulotga nisbatan 3% miqdorida belgilandi. Ma’lum qilinishicha, 2023 yil uchun
Davlat budjeti loyihasi va 2024−2025 yillar uchun budjet mo‘ljallari asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar prognozi asosida ishlab chiqilgan. Ushbu maqsadlardan kelib chiqib, 2023 yil
uchun davlat byudjeti daromadlari (Davlat maqsadli jamg‘armalariga transfertlarni inobatga
olmagan holda) 232,1 trln so‘m, harajatlari esa 227,9 trln so‘m miqdorida transfert ajratilishi
rejalashtirilmoqda.
Xususan, 2023 yilda yalpi ichki mahsulotning 5,3% o‘sishi prognoz qilingan. Yalpi
ichki mahsulotning ko‘zlangan o‘sish sur’atlari sanoatda ishlab chiqarishni 5,1%dan yuqori
bo‘lishi, xizmatlar sohasida 6,7 foizga, qishloq xoʻjaligida 3,5%ga o‘sishi hisobiga
ta’minlanishi prognoz qilinmoqda. 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan
Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida belgilab berilgan ustuvor yo‘nalishlarga muvofiq
ravishda, soliq-byudjet siyosatini amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, ustuvor
yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin:
1. byudjet siyosatining ijtimoiy yo‘naltirilganligini, jumladan, ta’lim, sog‘liqni saqlash
va ijtimoiy himoyani rivojlantirishga;
2. hududlar, ayniqsa mahallalarning dolzarb muammolarni hal qilish,
suv va yer
resurslaridan oqilona foydalanish, atrof-muhitni va tabiatni muhofaza qilishni
ta’minlash;
3. yoshlar va xotin-qizlarni qo‘llab quvvatlashni kengaytirish;
227
4. tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, tadbirkorlik faoliyatida sof raqobat muhitini
yaratilishiga zamin yaratish, bosqichma-bosqich soliq va bojxona imtiyozlarini bekor
qilish;
5. birinchi darajali byudjet mablag‘larini taqsimlovchilarga byudjet mablag‘laridan
samarali foydalanish
yuzasidan javobgarligi, hisobdorligi va vakolatlarini, davlat
byudjeti barqarorligini ta’minlash maqsadida, ilg‘or xorijiy tajribadan hamda xalqaro
moliya institutlari ekspertlarining tavsiyalaridan kelib chiqqan holda byudjet
harajatlari samaradorligini oshirish ustuvor vazifalar sifatida belgilab olindi.
Moliya tizimining alohida sohalar va bo‘g‘inlarga bo‘linishi
yalpi ichki mahsulotni
shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlashda, daromadlarni shakllantirish va ulardan
foydalanishda iqtisodiy munosabatlar subyektlarining bir-birlaridan farqli ravishda ishtirok
etishi bilan belgilanadi. Moliya tizimining har bir sohasi va bo‘g‘iniga
pul fondlari va
daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning o‘ziga xos shakllari va metodlari
tegishlidir. Masalan, korxonalar moliyasi moddiy ishlab chiqarishga, yalpi ichki mahsulotni
yaratishga, uni korxonalar o‘rtasida taqsimlashga va yalpi ichki mahsulot bir qismining
byudjet va byudjetdan tashqari jamg‘arma fondlariga qayta taqsimlashga xizmat qiladi.
Davlat byudjeti orqali resurslar davlatning markazlashtirilgan fondiga jalb qilinadi va ular
iqtisodiy mintaqalar, tarmoqlar va aholining ijtimoiy guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlanadi.
