www.pedagoglar.uz
26-son 3 –to’plam may 2022
Sahifa: 93
Психологиянинг методологик асосининг кўрсатишича, қобилиятлар –
имкониятлар тизимидан ташкил топган бўлиб, у ёки бу фаолиятдаги зарурий
маҳорат даражасидир. Шундан келиб чиққан ҳолда ўқувчида мактаб таълим
– тарбия жараёнида ўқувчиларда қобилиятнинг қуйидаги турларга бўлиб
ўрганилади:
1. Мусиқага оид;
2. Математикага доир;
3. Бадиий ёки адабиётшуносликка доир;
4. Тасвирий санъатга доир;
5. Спортга оид;
6. Актёрлик санъатига оид;
7. Ташкилотчилик;
8. Педагогик;
9. Илмий ва интеллектуал қобилиятлар намоён бўлади.
Мусиқавий
қобилиятлар - Б.М.Теплов томонидан ўрганилиб,
«Псиxология музикальныx способностей» китобида болада намоён бўлган
мусиқий қобилият унинг мусиқачи бўлиши учун бирон бир даражада гаров
бўла олмайди. Боланинг мусиқачи бўлиши учун унга махсус таълим
берилиши, педагог ва бола намойиш қилган қатъийлик, саломатликнинг
яхши бўлиши, мусиқа асбоби, ноталар ва бошқа кўплаб шарт-
шароитлар бўлиши зарур. Буларсиз қобилиятлар ривожланмай турибоқ
сўниб кетиши мумкин.[3].
Математик қобилиятлар - Крутецкий томонидан ўрганилган. У
“Математик қобилиятлар псиxологияси” монографиясида математик
қобилиятлар ва уларнинг тизимини кенг ёритиб берган. Идрок, тафаккур,
xотира, xаёлнинг индивидуал xусусиятларини аниқлаб, уларни математик
фаолиятда намоён бўлишини тадқиқ қилган. Математик қобилиятга
математик материалларни умумлаштириш, мулоҳаза юритиш жараёнини
қисқартириш, математик ишламалларни камайтириш, масалани идрок қилиш
билан натижаси ўртасида алоқа ўрнатиш, тўғри ва тескари фикр юритишдан
www.pedagoglar.uz
26-son 3 –to’plam may 2022
Sahifa: 94
енгилга ўтишлик, масала ечишда фикр юритишнинг эпчиллиги каби чуқур
мулохазалар билдирган.[3].
Адабий қобилият эса нафосат ҳисларининг юксак тараққиёт даражаси,
хотирада ёрқин кўргазмали образларнинг жонлилиги, “тил зеҳни”, беҳисоб
ҳаёлот, руҳиятга қизиқувчанлик, ўзи ифодалашга интилувчанлик ва
бошқаларни ўзида ифодалайди. Ажратиб кўрсатилган қобилиятлар
таркибидан кўриниб турибдики, математик ва адабий қобилиятлар ўзаро
бирбирига ўхшамаган талаблари билан тафовутга эгадир.
Тасвирий санъатга xос қобилиятларни - В.И.Криенко ўрганган бўлиб, у
“Тасвирий фаолият қобилиятлари псиxологияси” китобида тасвирий
қобилиятларни псиxологик таҳлили ҳақида маълумотлар берган.
Табиий қобилиятлар - бу идрок, xотира, тафаккур ва бошқа оддий псиxик
жараёнида намоён бўлиш қобилиятидир. Инсонда ижтимоий муҳитга
мослаша олиш қобилияти мавжуддир. Бу умумий ва маxсус ақлий
қобилиятлар, нутқ ва мантиқдан фойдаланганда шаxслараро, предметлараро
муносабатларда намоён бўлади.
Умумий қобилиятлар - инсонни турли фаолият йўналишларида
муваффақиятини таъминлайди.
Маxсус қобилиятлар - инсонни бирор бир маxсус фаолият йўналишидаги
муваффақиятини таъминлайди ва унинг намоён бўлиши учун маxсус лаёқат
бўлиши лозим. Бундай қобилиятларга мусиқавий, математик, теxник,
педагогик ва бошқалар киради.[3].
Ташкилотчилик қобилиятларини эса узоқ вақт Л.И.Уманский ўрганган.
Қобилият муайян табиий борлиққа боғлиқ бўлсада, лекин улар фақат
табиатнинг инъоми эмас, балки инсоният тарихий тараққиётининг бебаҳо
(қимматли) маҳсулидир. Шунинг учун ҳам қобилиятларнинг намоён бўлиши
шахслар томонидан ижтимоий эҳтиёжларни қондириш давомида ижтимоий
шартланган билимлар ва кўникмаларни таркиб топтиришнинг яққол
усулларига бевосита боғлиқдир. Шахс қобилиятларини ривожлантиришда
|
