|
Ichki geosferalarning paydo bo‘lishi
|
| bet | 4/5 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 20,65 Kb. | | #139509 |
Bog'liq 3-mavzuIchki geosferalarning paydo bo‘lishi. Yerning ichki geosferalari, oldin eslatib o‘tganimizdek, Yerning geologik taraqqiyot bosqichida shakllana boshlagan. Yer tahminan 1000 0S gacha sovugandan so‘ng, o‘z o‘ki atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan kuch va gravitatsiya kuchlari ta’sirida moddalar differensiyalanadi. Bunda yuqori harorat sharoitida moddalarning gravitatsion differensatsiyalanishi oqibatida Yer qatlamlana boshlaydi. Bu geologik bosqichning birinchi bosqichida sodir bo‘ladi. Geologik bosqichning ikkinchi bo‘lagida geosferalar, jumladan yer po‘sti shakllanadi. Bu hodisa, olimlarning fikriga qaraganda 3,8-4,0 mlrd yil muqaddam sodir bo‘lgan.
Tadqiqotchi olimlar yer po‘stining keyingi taraqqiyotini geologiya, geokimyo va geofizika fanlarining yutuqlariga tayanib mobilistik nazariyani targ‘ibot qilmoqdalar. Ma’lumki, bu nazariyani birinchi bo‘lib avstriyalik tadqiqotchi A.Vegener 1912 yilda yozgan «Materiklarning siljishi» nomli kapital asarida izohlab bergan edi. Hozirgi kunda olimlar yer po‘stidagi asosiy o‘zgarishlarni bilish «Kaliti»ni dunyo okeani tagidan axtarish lozim deb hisoblamoqdalar.
Atmosfra
Atmosfera Yerning gaz (havo) qobig‘idir. U turlicha kelib chiqishga va yoshiga ega bo‘lgan gazlarning mexanik aralashmalaridan iborat.
Birlamchi atmosferaning tarkibi hozirgi (ikkilamchi) atmosfera tarkibidan tubdan farq qilgan. Birlamchi atmosferaning tarkib topishi yer po‘stining paydo bo‘lish jarayoni bilan bir paytga to‘g‘ri keladi. Olimlarning fikricha atmosfera tarkibidagi gazlar yer po‘sti va ichki qobiqlaridan ko‘tarilgan gazlardan iborat bo‘lib, Yerning sovush davriga, vulkanlarning faoliyatiga bog‘liq ekan. Daslabki atmosfera tarkibida vodorod (H2), metan (CH4), ammiak (NH3), suv bug‘lari va ayrim kuchli kislotalar aralashmasidan tashkil topgan. Demak, bu paytda (4 mlrd yil avval) kislorodsiz atmosfera bo‘lgan.
Keyinchalik vulkan faoliyati, yer darzlaridan yuzaga chiqqan gazlar atmosferada to‘plana borgan. Gazlar ham yer po‘stida, ham havoda kimyoviy reaksiyaga kirishib yangi kimyoviy elementlar paydo bo‘la boshlagan. Taxminan 3,5 mlrd yil muqaddam atmosfera azot-ammiak-karbonat angidritli bo‘lib, unda CO2 ning tarkibi 50-60% ga yetgan.
Arxey (3,5-2,6 mlrd yil) va protorezoy (2,6-1,9 mlrd yil avval) eralari davrida okean po‘stida markaziy okean tizmlaridan yangi tog‘ jinslarining chiqishi hisobiga CO2 bilan bog‘lanib karbonatli jinslar to‘plana boradi. Mikro suv o‘tlari ishlab chiqargan kislorodlar temirning oksidlanishiga sarflangan, ma’lum qismi atmosferada to‘plana borgan.
Demak, yer bag‘ridan erkin kislorod ajralib ayrim metallarning oksidlanishiga ko‘proq sarflangan. Quyoshning ultrabinafsha nurlarining ta’sirida okean suvlaridagi suv molekulasi parchalanishi hisobiga ham kislorod ajralib chiqqan. Lekin kislorodning asosiy massasi CO2 ning fotosintez ta’sirida parchalanishi oqibatida paydo bo‘ladi. Binobarin atmosfera tarkibida erkin kislorodning tobora ko‘payib borishi hayotning paydo bo‘lishi bilan uzviy bog‘liqdir. Atmosfera tarkibida azot ko‘paya boshlaydi. Bu asosan CH4 va NH3 larning oksidlanib CO2 va N2 ga aylanishi hisobiga sodir bo‘ladi. Nihoyat 200 mln yil muqaddam hozirgi ikkilamchi atmosfera shakllanadi.
Olimlar atmosferaning evolyutsiyasini tahlil qilishib kelajakda uchlamchi atmosferaning paydo bo‘lishini bashorat qilmoqdalar. Uning tarkibida azot, argon, karbonat angidriti ko‘payib, kislorod miqdori kamayib boradi. Bu jarayon Yerning asta-sekin sovub borishi hisobiga yuz beradi.
|
| |
