106
BOSHLANG’ICH SINFLARDA DARS JARAYONLARINI TASHKIL
ETISH METODIKASI
Imamova Gulxasem Turg‘anbay qizi
Nukus
davlat
pedagogika
instituti
Boshlang'ich fakultet 1-kurs talabasi
Annotatsiya:
Innovatsiya – ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishiab chiqarishdagi
texnologiya, shakl va metodlar, muammoni yechish uchun yangicha yondashuv yoki yangi
texnologik jarayonni qo‘lash muvaffaqiyatga erishishga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi
natijadir. Innovatsiyaning maqsadi - sarflangan mablag‘ yoki kuchdan eng yuqori natija
olishdan iborat.
Kalit so’zlar:
Innovatsiya, texnologiya, boshlang’ich sinflar, yangicha uslub.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlash anchayin murakkab jarayon
sanaladi. Dastlab o‘quvchilarning xat savodi chiqarilsa, keyin mos ravishda turli
fanlar o‘rgatila boshlanadi. Bularning hammasi osonlik bilan kechmay,
o‘qituvchidan katta ma’suliyat, iqtidor va ilm ta’lab etadi. Qolaversa o‘quvchilarni
har bir darsga qiziqtira olish ham muhimdir. Shunday ekan boshlang‘ich sinf
o‘qituvchisi bugungi kun talablaridan kelib chiqib, o‘quvchilarga saboq berishda
turli innovatsion metodlarni bilishi va ularni o‘z o‘rnida tadbiq etishi muhim
hodisa sanaladi. O‘z o‘rnida qo‘llanmagan metodlar kutilgan natija bermay,
o‘quvchilarning darsni o‘zlashtirishlariga aks tasir etishi ham mumkin. Bugungi
kunda boshlang‘ich ta’lim jarayonida qo‘llashimiz mumkin bo‘lgan yuzlab
metodlar mavjud. Ulardan tashqari o‘qituvchining ijodkorligiga qarab yangicha
metodlar ham yaratish mumkin. Quyida anashunday o‘qituvchilar orasida keng
ommalshgan innovatsion metodlarning ayrimlari haqida to‘xtalib o‘tamiz va ularni
ijodiy boyitishga harakat qilamiz. Innovatsiya – ma’lum bir faoliyat maydonidagi
yoki ishiab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni yechish
uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘lash
muvaffaqiyatga erishishga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir.
Innovatsiyaning maqsadi - sarflangan mablag‘ yoki kuchdan eng yuqori natija
olishdan iborat. Boshqa turli-tuman o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan yangiliklardan
farqli o‘laroq, innovatsiya boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi o'zgarishlar
mexanizmini tashkil etadi. Ma’lumki, bugungi kunda dars jarayonida “Aqliy
hujum”, “Krassvord”, “Sinkveyn”, “Muzyorar”, “Keys stady”, “Insert”, “Venn
diagrammasi” va “BBB” texnologiyalaridan o‘quv jarayonini tashkil qilishda
foydalanilmoqda. Mazkur maqolada dars jarayonining samarasi va sifatini
ta’minlashga xizmat qiluvchi yana bir nechta innovatsion metodlarni tavsiya
107
qilamiz. “Kamalak jilosi” metodini boshlang‘ich sinflar uchun qo‘llash maqsadga
muvofiqdir. Mazkur metoddan ona tili, matematika va o‘qish darslarida ham
foydalanish mumkin. Masalan: ona tili darslarida so‘zlarni turkumlarga ajratishda
qo‘g‘irchoq, mashina, kuldi, yig‘ladi, sariq, katta, kichik, to‘qqiz kabi so‘zlarni
turkumlarga ajratish va ot so‘z turkumiga doir so‘zlarni ko‘k rangli chiziqqa
joylashtirish, sifat so‘z turkumidagi so‘zlarni havo rang chiziqqa joylashtirish
vazifasi beriladi. Matematika darsida sonlarni xona birliklariga ajratish davomida
ushbu metodni qo‘llash mumkin. Ya’ni, kamalakning birinchi rangini bir xonali
son deb oladigan bo‘lsak, ikkinchi qatordagi rangi ikki xonali songa misol bo‘la
oladi. “Kamalak jilosi” metodi orqali bolalarda quyidagi bilim, ko‘nikma,
malakalar va sifatlar shakllanadi: - o‘quvchi ranglar orqali so‘zlarning qaysi
turkum doirasiga kirishini eslab qoladi; - o‘quvchida tabiat hodisalari haqidagi
tasavvurlar paydo bo‘ladi, ularda atrofmuhit va tabiatga muhabbat, uni asrab-
avaylash ko‘nikmalari shakllanadi; - o‘quvchilarning dunyoqarashi va tasavvur
doirasi kengayadi, diqqatni jamlash, fikrlash, zehnlilik va topqirlik qobiliyatlari
rivojlanadi. «Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha» metodi: O‘quvchilar
mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida
ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi
tushunchalar tizimini shakllantirish;
hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, ...)
va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;
o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni
tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;
o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni
mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga
ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni
asoslashlarini talab etish lozim). Mazkur metod o‘quvchilardan o‘rganilayotgan
mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng
muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Metodni qo‘llashda
quyidagi harakatlar tashkil etiladi:
o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid
bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimini yaratadi;
108
o‘quvchilar mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy
tushunchalarn aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan
chiqaradilar;
Pedagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash,
ular tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan kelib chiqadi. Bu ehtiyoj
borasida
orttirilgan
tajribalar
to*plangandan
keyin
ousha
tajribalarni
umumlashtirish, yoshlar tarbiyasi haqida qonunqoidalarni ishlab chiqish zarurati
tug'iladi. Avvalo pedagogikaning nazariy kurtaklari falsafa negizida paydo boiadi.
Ba'zi falsafiy fikrlar quldorlik jamiyatidayoq rivojlana boshlagan edi. Qadimdan
inson tarbiyasiga oid fikrlar xalq maqollarida, afsonalarda, dostonlarda o'z
ifodasini topgan. Ularda rostgo’ylik, ota-onaga hurmat-ehtirom kabi fazilatlar
tarannum etilgan. «Alpomish», «To'maris» kabi doston va ertaklarda
vatanparvarlik. insonparvarlik tuyg'ulari uluglanadi. Taiim va tarbiya masalalari
hamisha mutafakkir. yozuvchi. olimlar xayolini band qilib kelgan. Ular o'zlarining
bola tabiati. ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin mulohazalari
bilan pedagogika fani ravnaqiga ulush qo‘shganlar, Mashhur hind masali «Kalila
va Dimna», Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma»,
«Ro'shnoyinoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilik». Mahmud
Koshg'ariyning «Devon-u lug'atit turk», Ahmad Yugnakiy, Kaykovus, Alisher
Navoiyning ko'pgina asarlari odob-axloqqa bevosita daxldordir. Bu allomalarning
asarlari pedagogik fikrlarni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu
asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do'stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi
yuksak axloqiy fazilatlar o4z aksini topgan. Suqrot, Aflotun, Demokrit kabi buyuk
faylasuflar tomonidan murakkab falsafa tizimi yaratilgan.
Pedagogikaning fan sifatida shakllanishida chex pedagog olimi Yan Amos
Komenskiyning hissasi katta boidi. Uning «Buyuk didaktika» asari haqli ravishda
pedagogika sohasida yaratilgan birinchi ilmiy asar hisoblanadi. XVIII asrga kelib
O 'rta Osiyoda ham pedagogik fikrlar taraqqiy eta boshladi. XIX asr boshlarida
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Saidrasul Aziziy, Saidahmad Siddiqiy
kabi ma’rifat jonkuyarlari yetishib chiqdi. Bu oiimlar yangi usuldagi maktablar
tuzish, darsliklar yaratish, xalq o'rtasida ma’rifatni targ'ib etishda jonkuyarlik
qildilar. Pedagogika fanining mazmunini boyitib va rivojlantirib boradigan qator
manbalar mavjud. Ayniqsa, maqollar, ertaklar, dostonlar, ashulalar, udumlar va
topishmoqlarda tarbiya haqidagi xalq donishmandligi qamrab olingan.
Allomalarning
pedagogika
nazariyasiga
oid
fikrlaridan
fanda
unumli
109
foydalanilmoqda. Bundan tashqari, pedagogika fani vangi g'oyalar evaziga ham
bovimoqda. O‘quvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar. Metoddan
individual, guruhli va ommaviy shaklda o‘quvchilar tomonidan mavzuning puxta
o‘zlashtirilishini ta'minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida
foydalanish mumkin. 1-sinf darsligidagi «Oshxona jihozlari», «Qushlar», «Uy
hayvonlari va parrandalar» kabi mavzularini o‘rganishda yangi mavzuni
mustahkamlash uchun mazkur metodni qo‘llash ijobiy natija beradi. Bunda
mavzuga oid to‘rtta va taalluqli bo‘lmagan (ortiqcha) bitta so‘z (tushuncha, fikr)
beriladi. O‘quvchilar ana shu so‘zni (tushuncha, fikr) aniqlaydilar. Masalan, 1-sinf
darsligidagi 1-mashqda berilgan topshiriqni bajarishda quyidagicha qo‘llash
mumkin. Yozuv ekranda ko‘rsatiladi. O‘quvchilar ortiqcha so‘zni aniqlashadi. Uy
hayvonlari: sigir, qo‘y, toshbaqa, ot, it. So‘ng bu so‘zlar ishtirokida gap tuzish
topshirig‘i beriladi va tuzilgan gaplar asosida axloqiy tarbiya beriladi. Namuna: Ot
- insonning eng ishonchli do‘sti. O‘quvchilar tomonidan tuzilgan gaplar asosida
o‘quvchilar qalbida ona tabiatga muhabbat uyg‘otiladi, uy hayvonlariga nisbatan
ijobiy munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. Yuqorida respublikamizda faoliyat olib
borayotgan o‘qituvchilarning ta’lim jarayonida qo‘llanishi mumkin bo‘lgan
innovatsion metodlari haqida qisqacha to‘xtaldik. Ushbu metodlarni har qaysi
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z darslarida qo‘llashi va o‘zlari ham unga ijodiy
yondashgan holda qo‘shimchalar kiritishi mumkin. O‘ylaymizki boshlang‘ich
sinflarda innovatsion metodlarni qo‘llash orqali o‘tiladigan darslar o‘quvchilarning
darsga bo‘lgan qiziqishlarini ortishiga va o‘qituvchi uchun ham darsni yaxshi
tashkil etishiga yordam beradi.
| 