|
3 mavzu: geosferalar, tuzilishi va asosiy xususiyatlari, O‘zaro aloqadorligi
|
| bet | 3/5 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 20,65 Kb. | | #139509 |
Bog'liq 3-mavzuTayanch iboralar: qobiq, ichki qobiq, tashqi qobiq, gidrosfera, atrmosfera, litosfera, mantiya, yadro.
Yerning ichki qobiqlari va ularning paydo bo‘lishi.
Yer taraqqiyotining astronomik bosqichi yakunida Yer yuzasining harorati 10000S bo‘lgan. Aylanma kuchlar va gravitatsion kuchlar ta’sirida moddalar differensiyalashadi (qatlamlashadi). Natijada Yerning ichki qatlamlari ichki geosferalar tarkib topadi.
Geofizik (seysmik) uslublar yordamida Yerning ichki tuzilishi aniqlangan. Shu asosida olimlar yer po‘sti (80 km gacha), mantiya (2900 km gacha) va yadro (2900-6371 km) qobiqlarini ajratishgan. So‘nggi ma’lumotlarga qaraganda ichki yadroda moddalar qattiq, tashqi yadroda esa suyuq holatda ekan. Mantiyadagi moddalar asosan kristall, yopishqoq va qisman qizigan, erigan holatda uchraydi.
Yer po‘sti bilan yuqori mantiya orolig‘ida astenosfera («yumshoq mintaqali») joylashgan. Unda asosiy vulkan o‘choqlari tarkib topadi. Astenosferadan tepada litosfera («tosh qobiq») shakllangan bo‘lib, yer po‘stini ham qamrab oladi. Uning qalinligini 200 km, ba’zi olimlar 400 km deb hisoblaydilar. Ana shu doirada, ya’ni litosferada, moddalar juda faol harakatlanadi. Shuning uchun bo‘lsa kerak bu mintaqani tektonosfera deb ham ataladi.
Yer va yer po‘stining kimyoviy tarkibi. Atmosfera va gidrosferalarga nisbatan yer po‘sti, mantiya va yadrolar kimyoviy tuzilishiga ko‘ra katta farq qiladi.
Yer po‘stida kislorod eng ko‘p (massasiga nisbatan 47%) tarqalgan. Lekin u asosan oksid shaklida uchraydi. Masalan. SiO2 (58%), AlO3 (15%), Fe2 O va Fe2 O3 (8%), CaO (6%). Ikkinchi va uchinchi o‘rinda kremniy (29,5%) va alyuminiy (8%) turadi. Bu uchala elementlar yer po‘sti masasining 80% dan ortig‘ini tashkil etadi. Yer po‘stida kremniy va alyuminiy ko‘p uchraganligi sababli (Si va Al) uni «sial» qobig‘i deb ham yuritiladi. Umuman yer po‘stida jami 89 ta kimyoviy elementlar ishtirok etadi.
Mantiyaning kimyoviy tuzilishini meteoritlar, okeanlardagi chuqur burg‘u ququqlar va geofizik ma’lumotlar asosida Quyosh sistemasi tarkibiga o‘xshash deb hisoblanadi. Yer po‘stidan farq qilib mantiyada kremniy bilan magniy (Si va Mg) ko‘proq uchraydi. Shunga asoslanib uni «sima» deb atashgan. Og‘ir elementlar, ya’ni temir, magniy va nikel eng ko‘p uchraydi. Masalan Fe 25,3%, (mantiya massasiga nisbatan), Si va Mg 31,5% ni tashkil etadi. Lekin kamroq bo‘lsada O2 , Si, Al, Ca elementlari ham ishtirok etadi. Yangi ma’lumotlarga ko‘ra SiO2 -31% (ayrim ma’lumotlarga qaraganda 45,5%), FeO3 va FeO 24% va erkin temir 13% mantiyada ishtirok etadi.
Yadroning kimyoviy tuzilishida asos temir (85-90%) va nikel uchraydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak «temirli yadro», «nife» (Ni va Fe) nomlari mantiyaning sinonimlaridir. Bu yerda harorat 15-20 0S mln atrofida.
|
| |
