4.1.Ixtisoslashuv tushunchasi, baholash mezoni va ko’rsatkichlari tizimi.
Iqtisodiy isloxatlar jarayonida, mulk munosabatlari tubdan o’zgartirilib, xamma qayta
tuzilmalar xususiy xarakterga ega bo’lgan bir sharoitga, mos ravishda ijtimoiy mexnat taqsimoti
amalga oshirilmasa, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko’tarilmaydi va qishloq
xo’jaligi oldiga qo’yilgan ulkan vazifalar to’liq bajarila olmaydi.
Keng ma’noda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish - bu ijtimoiy mexnat taqsimotidir.
Ixtisoslashtirish deb, bozor talabini xisobga olgan xolda, mamlakat xududlaridagi
korxonalarning tabiiy - iqtisodiy sharoitlaridan kelib chiqib ilmiy asoslarda, ma’lum turdagi
tovar maxsulotlarini ishlab chiqaradigan qilib joylashtirilgan ijtimoiy mehnat taqsimotiga
aytiladi.
Ixtisoslashtirish ijtimoiy mexnat taqsimotini sifat tomonini ko’rsatadi, u yoki bu xo’jalikda,
tumanda, viloyatda qaysi turdagi maxsulot, xizmat yoki tarmoq yetakchi ekanligini ko’rsatadi.
Ixtisoslashtirish mamlakat xududida qaysi maxsulotni yetishtirish tabiiy - iqtisodiy va
ekologik jixatdan qulay ekanligini ko’rsatib beradi. Shuning uchun xam ishlab chiqarishni
joylashtirish bilan uni ixtisoslashtirish bir birlari bilan uzviy bog’langandir.
Ishlab chiqarishni joylashtirish - bu qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish maqsadida mamlakat tumanlarining tabiiy - iqtisodiy va ekologik omillarini xisobga
olgan xolda, ularda u yoki bu turdagi qishloq xo’jalik ekini yoki chorva mollari turini xamda
ularga ko’rsatiladigan xizmatni mos xolda joylashtirishdir. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini
joylashtirish ijtimoiy mexnat taqsimotini miqdor tomondan ko’rsatib, mamlakat xududlarida
joylashgan xar bir xo’jalik, tuman, viloyat, qaysi turdagi qishloq xo’jalik ekinlarini ekishini,
chorva mollar turini saqlashni va ularga mos bo’lgan xizmatni ko’rsatishini aniqlab beradi.
Ixtisoslashtirishni to’g’ri yo’lga qo’yish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muxim
shartidir. U bozor iqtisodi
J
tining mexnat taqsimoti qonuni, mehnat unumdorligini o’sib borishi,
mexnat turlarining o’rin almashinuvi kabi umum iqtisodiy qonunlaridan kelib chiqadi.
Ixtisoslashtirish mehnat unumdorligini, xo’jalikning rentabelligi va daromadini keskin oshirishga
xizmat qiladi.
Ixtisoslashtirish bozor uchun eng zarur iqtisodiy axamiyatga ega bo’lgan tovar maxsulotlarini
yetishtirish va xizmat turlarini ko’rsatish uchun mehnat va moddiy resurslarning bir joyga
to’plashni, yangi texnikadan keng va samarali foydalanishga: yangi, ilg’or texnologiya va
mehnatni tashkil etishni ijara munosabatlari va oila pudrati usullarini joriy etishga qulay sharoit
yaratib, yetishtiriladigan maxsulot miqdorini va xizmat turini anchagina ko’paytirish imkonini
beradi, mexnat unumdorligini oshiradi, xo’jaliklarning ishlab chiqarish samaradorligini
ko’taradi.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish korxonalar oldida turgan asosiy
vazifalarni to’liq bajarilishi ya’ni, ishlab chiqarishga ilg’or, ekologik toza agrotexnika,
zooveterinariya, texnikaviy xizmat, organik va mineral o’g’itlar xamda o’simliklarni va chorvani
ximoya qilish vositalarini, fan yutuqlari, ilg’orlar ish tajribasini joriy etib, ulardan unumli
foydalanib, mehnat va mablag’larni kam sarflagan xolda qishloq xo’jaligiga yaroqli xar bir
gektar yer va shartli bosh mol xisobiga dexqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini mumkin
qadar tez va barqaror ko’paytirishni ta’minlaydi.
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish bo’yicha ish olib borganda qo’yidagi
tamoyillarga qat’iy amal qilish lozim:
❖
ixtisoslashtirish va joylashtirishda muntazamlik va barqarorlik;
❖
xo’jalik iqtisodini va ishlab chiqarish tuzilmalarini xisobga olgan xolda, tashkiliy mulk
shaklini va ishlab chiqarish yo’nalishini tanlashga ilmiy yondoshish;
❖
korxonalarning bir-biri bilan ixtiyoriy xamkorlik va iqtisodiy mustaqilligini saqlash;
❖
korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishni tashkil qilishda, ijtimoiy mehnat
taqsimotini amalga oshirishda va mehnat resurslaridan foydalanishda demokratik tamoyillarga
amal qilish;
❖
ish
bajaruvchilarning
mehnat
unumdorligini
o’stirganligi
uchun
moddiy
manfaatdorligini ta’minlash.
Qishloq xo’jalik korxonalarida ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirishga
qo’yidagi omillar o’z ta’sirini o’tkazadi:
❖
bozor talabini xisobga olish;
❖
ishlab chiqarish resurslaridan unumli va to’la foydalanish:
❖
ishlab chiqarishni iste’molchilarga yaqinlashtirish;
❖
xar bir iqtisodiy tumanni o’zida ishlab chiqarilgan maxsulotlari xisobiga, o’z talabini
qondirish;
❖
jumxuriyat, viloyat va tumanlarda mexnat taqsimotini xisobga olish va mexnat bozorini
tashkil etish.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini joylashtirishda qo’yidagi omillarga e’tibor berish lozim:
❖
yirik sanoat markazlari va shaxarlar talabini xisobga olish;
❖
qishloq xo’jalik maxsulotlari xarakteriga, tez buzilish, tashish qiyinchiligi, transport
xarakati va xokazolarga;
❖
maxsulot yetishtirish uchun sarflanadigan xom ashyo xarakteriga - sut qatiq, yog’ va
boshqa maxsulotlar yetishtirish uchun ozuqani chorva mollariga yaqinlashtirishga;
❖
transport vositalari xamda yo’llar xolatiga;
❖
maxsulotlarni qayta ishlash, saqlash va sotuvchi korxonalarni joylashishiga va
rivojlanish darajasiga;
❖
mintaqa axolisi, uning mexnatga yaroqli qismi, mexnat malakasi, kasbi va bo’sh ish
o’rinlarining mavjudligiga.
Ixtisoslashtirishni aniqlovchi ko’rsatkichlar qo’yidagilardan iborat:
❖
tovar maxsulotlarining tarkibi;
❖
tovar maxsuloti tarkibida ayrim ekin turlari yoki tarmoqlarning tutgan o’rni;
❖
maxsulotlarning tovarlilik darajasi.
Qo’shimcha ko’rsatkichlar qo’yidagilardir: 100 gektar qishloq xo’jalik ekin maydoni
xisobiga yetishtiriladigan tovar maxsuloti (qiymat va natura ko’rsatkichlari), maxsulot tarkibi,
100 so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondi xisobiga va o’rtacha bir xodim xisobiga to’g’ri
keladigan tovar maxsuloti va xokazolar.
|
