Mavzu bo’yicha qisqacha xulosa.
1. Xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatida uzoq vaqt (bir yildan ortiq)
mobaynida foydalanish uchun mo’ljallangan moddiy xususiyatga ega bo’lmagan
mol-mulk ob’yektlari nomoddiy aktivlar deyiladi.
2. 7-son BHMSga ko’ra nomodiy aktiv quyidagi hollarda aktiv sifatida tan
olinadi:
1. Agar nomodiy aktiv aktiv ta’rifini qondirsa;
2. Agar nomodiy aktivni o’lchash mumkin bo’lsa;
3. Agar nomodiy aktiv ahamiyatga molik bo’lsa;
4. Agar nomodiy aktiv ishonchli bo’lsa;
5. Agar nomodiy aktiv kelgusida naf keltiradigan bo’lsa;
6. Agar nomodiy aktivni ishlab chiqarishdan alohida foydalanish
imkoniyati bo’lsa.
383
3. Nomoddiy aktivlar o’zining xarakteri va foydalanishi bo’yicha
quyidagicha tasniflanadi:
1. Nou-xau;
2. Patent;
3. Sanoat dizaynini ro’yxatdan o’tkazish;
4. Mualliflik huquqi;
5. Savdo markalari yoki savdo namunalari;
6. Franchayz;
7. Gudvill (firma bahosi).
4. Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi yer, bino, jixozlar kabi
moddiy aktivlarga nisbatan qo’llaniladigan aynan bir xil tamoyillarni o’z ichiga
oladi. Quyidagilar nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy
qoidalari bo’lib hisoblanadi:
1. Xarid qilish, vaqtidagi tannarx qoidasi;
2. Ko’rilgan zararlar va mazkur xarajatlarning qilinishi natijasida
olinadigan daromadning bir vaqtning o’zida aks ettirilishini talab
qiluvchi foydalanish davridagi muvofiqlik qoidasi;
3. Hisobdan chiqarish vaqtida, yag’ni chiqib ketishlardan ko’rilgan
foyda yoki zarar hisobdan chiqarish vaqtida aktivning olingan to’lov
va balans qiymati o’rtasidagi farqqa teng deb tan olinganidagi
daromadni tan olish qoidasi.
5. Nomoddiy aktivlarni kirimga olish va hisobdan chiqarish quyidagi
hujjatlar asosida amalga oshiriladi:
1. Nomoddiy aktivlarni qabul qilish-toshirish dalolatnomasi;
2. Nomoddiy aktivlarni tugatilishi (hisobdan chiqarish) dalolatnomasi;
3. Nomoddiy ob’yektlarga amortizatsiyasini hisoblash qaydnomasi;
4. Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish jarayonida qo’llanganishi
bo’yicha korxona rahbarining buyrug’i;
5. Nomoddiy aktivlar ob’yektlaridan foydalanish muddatlari
to’g’risidagi bayonnoma;
384
6. Nomoddiy aktivning maxfiyligi to’g’risidagi korxona rahbarining
buyrug’i.
6. Nomoddiy aktivlarning joriy hisobi xarid qilish bahosi bo’yicha olib
boriladi. Nomoddiy aktivlarning hisobi 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga
oluvchi schyotlar» nomli balansga nisbatan aktiv bo’lgan schyotda ularning
alohida guruhlari bo’yicha ochiladigan ikkinchi darajali sintetik schyotlarda olib
boriladi.
7. O’zbekiston Respublikasining «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son
buxgalteriya hisobining milliy standartida nomoddiy aktivlarga amortizatsiya
(eskirish) hisoblashning quyidagi tartibi va usullaridan foydalanish avsiya etilgan:
1. To’g’ri chiziqli usul (Straight-line method);
2. Bajarilgan ishlar xajmiga mutanosib taqsimlash usuli (Production
method) yoki ishlab chiqarish usuli;
3. Jadallashtirilgan hisobdan chiqarish usuli (Accelerated methods);
8. Nomoddiy aktivlarni xarid qilish asosiy vositalarni sotib olishdan farq
qilmaydi. Ular alohida, guruxda boshqa mablag’lar bilan birgalikda sotib olinishi,
korxonani o’zida ishlab chiqarilishi mumkin. Ayrim nomoddiy aktivlar firmaning
boshqa aktivlarga qaraganda alohida identifikatsiyalanadi.
9. Quyidagi hollarda nomoddiy aktivlar korxonadan chiqib ketadi:
1. Realizatsiya, ya’ni huquqlarni berish to’g’risidagi shartnoma
asosida iqtisodiy ma’noda sotganda va yuridik ma’noda egalik huquqi
to’xta’tilganida;
2. Bundan buyon foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga
ko’ra hisobdan chiqarilganida;
3. Nomoddiy aktivning amal qilish muddati tugagach hisobdan
chiqarilganida;
4.
Boshqa
korxonalarning
ustav
kapitaliga
ulush
sifatida
qo’shilganida;
5. Huquqlarni berish to’g’risidagi shartnoma asosida boshqa
shaxslarga tekin topshirilganida.
|
