§3. Nomoddiy aktivlar harakatini hujjatlashtirish

369 
qilish muddatlari, dastlabki qiymati, amortizatsiya me’yorlari kabi muhim 
rekvizitlarni o’z ichiga olishi kerak. 
Nomoddiy aktivlarni hujjatlashtirish ma’lum xususiyatlarga ega. Ushbu 
xususiyatlar nomoddiy aktivlarning boshlang’ich hisobini to’g’ri tashkil qilishga 
imkoniyatlar beradi. Ushbu hujjat Patent idoralarida qayd etilgan bo’lishi lozim. 
Tabiiy resurslarga bo’lgan (yer, suv, geologiya) huquqlarini sotib olish yuridik va 
jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomalar asosida belgilanadi. Shuningdek, 
ayrim nomoddiy aktivlar ham borki, ular korxona faoliyatida muhim rol o’ynaydi. 
Masalan, oshkor etilmagan axborotlar va ularni ham korxona va firmalarda 
nomoddiy aktivlar harakatini hisobga olish ularning maxsus hisob kartochkalarida 
yuritilishi kerak. Chunki, keyingi yillarda avtomobilsozlik korxonalarida 
nomoddiy aktivlarning salmog’i sezilarli darajada oshib bormoqda. Bu o’z 
navbatida buxgalteriya hisobi oldiga hujjatlashtirish jarayonlarini to’g’ri va aniq 
tashkil etish hamda takomillashtirishni taqozo etmoqda. Asosiy vositalar bo’yicha 
yuritiladigan analitik hisob kartochkasining keraksiz bo’lgan rekvizitlaridan ozod 
qilib nomoddiy aktivlarga xos bo’lgan qo’shimcha rekvizitlarni qo’llash mumkin. 
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunga asosan (14-modda) boshlang’ich 
hisob hujjatlari xo’jalik muomalalari amalga oshirib bo’lingandan so’ng tuziladi. 
Nomoddiy aktivlarni hisobga olishda dastlabki hujjatlar (shartnoma, dalolatnoma) 
quyidagi asosiy rekvizitlariga ega bo’lishi lozim; hisob (arxiv) raqami, nomi va 
shartli shifri, axborotlarning material ko’rinishi, ob’yektlardan foydalanish 
muddatlari, asl nusxalarining saqlash joyi, joriy etgan shaxslar (korxona, tashkilot), 
ob’yektdan foydalanuvchilar, hujjatlarni saqlash raqamlari, xarajatlarga olib borish 
ob’yektlari va boshqa ko’rsatkichlar. Shuningdek, qonunga ko’ra hisobot davriga 
tegishli bo’lgan xo’jalik muomalalari va ular amalga oshirilganligini tasdiqlovchi 
hujjatlar olinmagan bo’lsa, tegishli boshlang’ich hujjatlar rasmiylashtirilib, 
buxgalteriya hisobida aks ettirilishi ko’rsatiladi. Nomoddiy aktivlarning dastlabki 
va jamlama hisobi iqtisodiy adabiyotlarda to’liq yoritilmagan. Korxonalarida 
nomoddiy aktivlar bo’yicha dastlabki hisobini tashkil qilishda ularni qayd etuvchi 
yangi hujjat shakllarini ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy etish kerak bo’ladi. 

370 
Nomoddiy 
aktivlarni 
kirimga 
olish 
uchun 
quyidagi 
hujjatlardan 
foydalaniladi: 
1. Nomoddiy aktivlarni qabul qilish-toshirish dalolatnomasi. Nomoddiy 
aktivlar qaysi manba hisobidan qabul qilinmasin (xarid qilish, ustav kapitaliga 
qo’shish, boshqa aktivlarga almashtirish, grant yoki subsidiya ko’rinishida olish, 
korxonaning o’zida shakllantirish va boshqalar), ular shartnomalarga muvofiq 
«Nomoddiy aktivlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi» rasmiylashtirilishi 
lozim. Dalolatnoma nomoddiy aktivni qabul qiluvchi guruh hay’ati tomonidan har 
bir ob’yekt uchun bir nusxada tuziladi. Shuningdek, bir turdagi nomoddiy aktivlar 
uchun oldin tuzilgan dastlabki dalolatnomalar umumlashtirilib «Umumiy 
dalolatnoma» tuziladi. Masalan, sanoat namunasiga bo’lgan bir necha xil ishlab 
chiqarish huquqiga egalik qiluvchi patentlar yoki turli xil o’lchamdagi bir nechta 
yer maydonlaridan foydalanish huquqlari uchun ruhsatnoma (litsenziya) lar 
bo’lishi mumkin. Nomoddiy aktivlarni qabul qilish dalolatnomasi tuzilib so’ng 
buxgalteriyaga topshiriladi. Dalolatnoma bilan birga ob’yektlarning boshqa 
hujjatlari ham taqdim etiladi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ayrim nomoddiy aktivlar 
ob’yektlari bo’yicha dalolatnomani to’ldirish aktivning o’ziga xos xususiyatlaridan 
kelib chiqqan holda hisob yuritish siyosatida belgilanadi. 
2. Nomoddiy aktivlarni tugatilishi (hisobdan chiqarish) dalolatnomasi. 
Dalolatnoma nomoddiy aktivlar ob’yektlarini hisobdan chiqarish paytida xo’jalik 
yurituvchi sub’yekt rahbari tayinlangan hay’at tomonidan ikki nusxada tuziladi. 
Ushbu dalolatnomaning birinchi nusxasi buxgalteriyaga, ikkinchi nusxasi esa 
javobgar shaxsga beriladi. Dalolatnomada nomoddiy aktivlarning nomi, sanasi, 
inventar 
(arxiv 
raqami), 
hisobdan 
chiqarish 
sababi, 
balans 
qiymati, 
amortizatsiyaning yillik me’yori, amortizatsiya summalari aks ettiriladi. Tomonlar 
o’rtasidagi patent, litsenziya olishga tuzilgan shartnoma shartlari bajarilib, sanoat 
namunasi huquqi bo’yicha patent yoki tabiiy resurslardan foydalanish huquqlariga 
bo’lgan guvohnomalar o’z kuchini yo’qotganda korxonada nomoddiy aktivlarni 
tugatish dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish 

371 
komissiya a’zolarining xulosalariga asoslanib, hisobdan chiqariladi va yakuniy 
moliyaviy natija aniqlanadi. 
3. Nomoddiy ob’yektlarga amortizatsiyasini hisoblash qaydnomasi. 
Korxonalarida nomoddiy aktivlardan foydalanish jarayonida ular o’zining 
dastlabki qiymatini yo’qotib boradi. Ushbu aktivlar buxgalteriya hisobi milliy 
standart qoidalariga asosan nomoddiy aktivda mujassamlashgan iste’mol 
xususiyatlari sarflanganda, balans qiymati tegishli summaga kamayib boradi. Bu 
esa nomoddiy aktivlarning butun foydali hizmat qilish muddatlari davomida qoldiq 
qiymati chegirilgan holda, dastlabki qiymatini xarajatga muntazam o’tkazish 
hisobiga amalga oshiriladi. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblanganda 
belgilangan me’yorlarga asosan «Nomoddiy aktivlariga amortizatsiyani hisoblash 
qaydnomasi» tuziladi. 
4. Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish jarayonida qo’llanganishi bo’yicha 
korxona rahbarining buyrug’i; 
5. Nomoddiy aktivlar ob’yektlaridan foydalanish muddatlari to’g’risidagi 
bayonnoma; 
6. Nomoddiy aktivning maxfiyligi to’g’risidagi korxona rahbarining 
buyrug’i. 
Sanoat namunasi bo’yicha olgan patent yoki guvohnomalar maxsus hujjatlar 
bilan rasmiylashtiriladi. Xo’jalik yurituvchi sub’yekt biror bir huquqni sotib olgan 
taqdirda ular ana shu mualliflik huquqlarini sotgan huquqiy va jismoniy shaxs 
bilan tuzilgan shartnoma asosda hisobda qayd etiladi. 

Download 373,41 Kb.