-reja bo`yicha dars maqsadlari

Identiv o`quv maqsadlari:
1. Bog`langan qo`shma gap qismlari orasidagi munosabatlarni aniqlay biladi.
2. Bog`langan qo`shma gap tahlilini amalga oshira biladi.
2-reja bayoni:
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar ifodadaga mazmuniy munosabatiga ko’ra,
yetti turga ajratiladi:
1. Payt munosabatini ifodalagan qo’shma gaplar.
2. Qiyoslash munosabatini ifodalagan qo’shma gaplar.
3. Shart-paytini ifodalagan qo’shma gaplar.
4. Sabab-natija ifodalagan qo’shma gaplar.
5. Zidlik munosabatini ifodalagan qo’shma gaplar.
6. O’xshatish munosabatini ifodalagan qo’shma gaplar.
7. Izohlash munosabatini ifodalagan qo’shma gaplar.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning katta gruppasini ma’lum bir paytda ro’y bergan
yoki mavjud hodisa, voqea, xususiyat, holatni ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma
gaplar komponentlaridan anglashilgan voqea yoki hodisaning ro’y berish tartibiga
ko’ra, ikki guruhga bo’linadi:
A) bir paytda bajariladigan harakat-holatni ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma
gaplar.
B) ketma-ket ro’y beradigan harakat-holatni ko’ratuvchi bog’lovchisiz qo’shma
gaplar.
Birinchi turdagi qo’shma gaplarda komponentlardan anglashilgan harakat-holat bir
paytda ro’y beradi: Mehnat kuldi, kurash zafar qozondi. (H.O.)
Pazandasi yopadi shirmon,
Qarilari kutadi mehmon. (H.O.)
Yuqoridagi konstruktsiyani tashkil etuvchi har ikki predikativ birlik-
komponentning kesimi bir xil zamon shakli va mazmunida, ya’ni hozirgi zamon
fe'li orqali ifodalangan. O’zbek tilida hozirgi zamon mazmuni sifatdoshlar yoki ot
kesimlari yordamida ham yuzaga chiqishi mumkin: Intizom tarbiya natijasidir,
rejim tarbiya vositasidir (Ro’znomadan).

Qo’shma gaplardagi ish-harakatning bir paytda ro’y berishini yanada
takidlash uchun sintaktik konstruktsiyaning ikkinchi qismida shu payt, shu paytda,
shu vaqt, shu vaqtda, shu zamon, shu zahoti kabi leksik elementlar qo’llanishi
mumkin.
II. Ketma-ket ro’y beradigan harakat-holatni ifodalovchi bog’lovchisiz
qo’shma gaplar. Bunday qo’shma gaplarnng komponentlaridan anglashilgan
harakat-holat galma-gal ro’y bradi:
To’rga katta gilam soldilar,
O’yinchilar kelib qoldilar. (H.O.)
Qo’shma gap komponentlaridan anglashilgan ketma-ketlik mazmunini yanada
kuchaytirish maqsadida, ikkinchi komponentning boshlanishida bir ozdan so’ng,
undan keyin kabi so’zlar ishlatiladi: Avji ketish payti, bir ozdan so’ng tong otadi.
(O.)
Bu tipdagi qo’shma gap komponentlarining kesimlar, asosan, bir xil zamon
shakli va mazmunida bo’ladi: Kecha o’zining qora pardasini yig’ishtira boshladi,
ufq oqara boshladi (I.R.).
Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar.
Bog’lovchisiz qo’shma gapning bu turida komponentlaridan anglshilgan
harakat-holat, belgi-xususiyat bir-biriga qiyoslanadi, solishtiriladi. Bundan maqsad
ularning farqini ochish, bir-biriga mos yoki mos emasligini ko’rsatishdir.
Masalan: Bilagi zo’r birni yiqar,
Bilimi zo’r mingni yiqar (Maqol).
Bular rohatda, men hasratda yashayman (O.).
Qiyoslash munosabati qismlarning umumiy mazmuni, ayrim leksik
elementlar-antonimlar orqali ko’zga tashlanib turadi: Yigit urushga ketdi, orqasida
yor qoldi (H.O.).
Eridan ayrilgan yetti yil yig’lar,
Elidan ayrilgan o’lguncha yig’lar (Maqol).
Toqatliga tog’lar egar boshini,
Toqatsizning birovlar er oshini (Maqol).

Yuqorida keltirilgan misollarda qo’shma gap komponentlarining kesimlari
bir xil zamon shakli va mazmunida qo’llangan.
Shart-payt munosabati: Davlat tinch - sen tinch (Maqol). Tegding – yutib
yuboradi (Ertak). Kolxozchilarni biriktir–har birining yuragida bo’ron
qo’zg’olonadi. (O.)
Bu turdagi qo’shma gaplarning birinchi komponenti ko’tariluvchi, ikkinchi
qismi esa pasayib boruvchi intonatsiya bilan aytiladi.
Sabab-natija munosabati:
Seni ko’rdim o’ynadi yurak,
Bulbul kabi sayradi tilim. (U.)
Zidlik munosabati: Suv keldi – nur keldi. qo’shni keldi ko’mak keldi.
Izoh munosabati: Shuni yaxshi biling: o’chmas nomingiz,
O’chmas bu bog’lar bosgan izingiz (T.To’la).
Bog’lovchisiz qo’shma gapning va ergash gapli qo’shma gaplarga sinonim
bo’lgan tiplari haqida.
Bog’lovchi qo’shma gapning shunday turlari borki, ular mazmunan
bog’langan yoki ergash gapli qo’shma gaplarga sinonim bo’ladi. Bu esa nutqda
qo’shma gapning istalgan turidan (muallif ixtiyori bilan) foydalanish imkoniyatini
tug’diradi.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar ko’proq og’zaki nutqga xosdir, chunki u
ixchamlashgan, soddalashgan bo’ladi, ortiqcha vositalar ishtirok etmaydi.
Bog’langan va ergash gapli qo’shma gaplar esa ko’proq yozma nutqqa xos bo’lib,
stilistik maqsadlarda foydalaniladi:
Misollar shuni tasdiqlaydiki, payt munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz
qo’shma gaplar biriktirsh munosabatini ifodalovchi bog’langan qo’shma gaplarga,
qiyoslash va izohlash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar esa
ergash gapli qo’shma gaplarga sinonim bo’ladi. Misollar: Bahorning butun
hayotbaxsh ruhi yuzlarda barq urdi, dillar isib ketdi (As.M.).
Bu gap komponentlari o’rtasiga «va» bog’lovchisini kiritib, bog’langan
qo’shma gap hosil qilish mumkin.

Mard bir o’lur – nomard yuz o’lar, 
Mard bir o’lsa, nomard yuz o’lar. (Maqol).
Ko’zlar bor: boqqan dam
Ko’ngul huzur topadi;
Ko’zlar bor: boqqan dam
Dilga bulut yopadi (G.Nurillaeva).
O’zim har joydaman, ko’nglim sendadir.
O’zim har joyda bo’lsam ham (-da), ko’nglim sendadir. (og’zaki nutqdan)
Suv keldi – nur keldi. Su keldi, go’yo nur keldi
It hurar – karvon o’tar. It hurar, lekin karvon o’tar.
Badiiy adabiyotlar shoiralar bog’lovchini hijo talabi bilan ixtiyoriy ravishda
ham qo’llash hollari bor: Novdalarni bezab g’unchalar,
Tongda aytdi hayot otini
Va shabboda qurg’ur ilk sahar
Olib ketdi gulning totini (H.O.).
Shuni ham aytib o’tish lozimki, komponentlari bir xil struktural qurilishga
ega bo’lgan, bir tipli sodda gaplardan tuzilgar bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari
o’rtasida hamma vaqt ham bog’lovchi qo’yish mumkin bo’lavermaydi: Omborchi–
erkak, ferma mudiri – erkak, do’kon mudiri – erkak (A.Qahhor).

Download 77.46 Kb.