Ma’lumotlarning yagona bazasi ko‘p foydalanuvchilar ishini ta’minlaydi.
Ma’lumotlarning taqsimlangan bazasidan foydalanish sanoat SUBD (MS SQL
Server, Oracle, Informix, DB2) asosida tavsiya etiladi. Ko‘rsatilgan SUBD
tranzaksion mexanizm, kirishni chegaralash vositasi, tarmoq butunligini qo‘llab
quvvatlash vositasi va ma’lumotlarning qarama-qarshi emasligini o‘z ichiga oladi.
Ma’lumotlarning taqsimlangan bazasini qo‘llash ma’lumotlar xavsizligining zaruriy
darajasini ta’minlashga imkon beradi, bank dasturchisi esa ilovalarning
mazmundor qismini optimallashtirishga imkon beradi.
Real vaqt rejimida ishlash. Real vaqt rejimida boshqaruv ta’siriga tizim
reaksiyasi tizim boshqarayotgan jarayon kechish tezligiga mos bo‘lishi kerak.
Ishning xavfsizligi va ishonchliligi. To‘xtab qolgan dasturiy ta’minot yoki
vuz hujumlar hududiy taqsimlangan bank axborot tizimida miqdoriy (zarar hajmi)
yoki sifat (imij tushishi, muvaffaqiyatsizlik, kelishuvlar va hokazo ) soxta
natijalarga ega bo‘lishi.
Avtomatlashtirilgan bank tizimi tamoyillari orasida quyidagilar ajralib turadi:
Foydalanuvchilarning
dinamik
ish
o‘rni
tamoyillari.
Avtomatlashtirilgan bank tizimi foydalanuvchisining ish o‘rni dinamik jihatdan
tuziladi (quriladi) va foydalanuvchiga tayinlangan hujjatlarni to‘plash, hujjatlarni
qayta ishlash bosqichlari, taqdim etilgan huquqlar to‘plami bilan manzil (ism)
sifatida belgilanadi. Foydalanuvchi tizimiga o‘z ismi bilan kirib, uning mayayyan
hujjatlari bilan ishlaydi. Agar foydalanuvchi uchun (yoki uning bo‘limlari) u
ishlaydigan hujjatlar to‘plami o‘zgarsa, mos ravishda uning ish o‘rni ham qayta
sozlanadi. Boshqacha qilib aytganda, barcha dinamik ishlar sozlanishi: tizim
226
joylari tizim ishga tushirulguncha va ish jarayonida zarur bo‘lganda yuz beradi.
Bunda konkret foydalanuvchi identifikatoriga (guruh bilan bo‘lishi ham mumkin,
ya’ni bank bo‘limlari identifikatori bilan) konkret hujjatlar va ularni qayta ishlash
bosqichlari tayinlanadi.
Bankning elektron hujjat yuritish tizimida bazalash tamoyillari.
Bankning elektron hujjat yuritish tizimi — yaratish, modifikatsiyalash va bank
ichida bo‘lgani kabi bank va mijoz o‘rtasida, bank va fiiliallarida, banklar yoki
hisob-kitob (to‘lov) tizimlar tomonidan elektron hujjatlarni uzatishning amaliy
telekommunikatsion muhiti. Ushbu tamoyilga rioya qilish barcha tashqi hujjatlar
majburiy tartibda elektron hujjatlarni yuritish tizimiga tushadi va boshqa bank
ilovalari elektron hujjat yuritish tizimi orqali qabul qilib va jo‘natib hujjatlar bilan
ishlaydi. Bankning elektron hujjatlarni yuritish tizimining o‘zi tashqi
telekommunikatsion tarmoqlarning global aloqasi foydalanilishi mumkin, masalan,
SPRINT, Internet yoki RF MB.
Hujjatlarni qayta ishlashning Online- va Offline- texnologiyalaridan
birga foydalanish tamoyillari. Online-texnologiyasi vaqtning real rejimida
hujjatlarning avtomatik generatsiyalanish operatsiyasi (simlar) daqiqasida
hujjatlarni qayta ishlanishiga (simlarni etkazib berish) imkon beradi. Offline-
texnologiyasi hujjatlarni avtomatik tarzda qayta ishlash, foydalanuvchining ish
joyiga s imlar generatsiyasiga, keyinchalik ularning operatsiya kunining yadrosida
hisob bo‘yicha tarqatish uchun elektron hujjatlarni yuritish tizimi orqali
tarqatilishiga imkon beradi. Ushbu tamoyilga rioya qilish foydalanuvchining ish
joyini dinamik (operatsiya kunining yadro hisob ma’lumotlari bazasi serveri bilan
mavjudligiga qarab) jihatdan ushbu texnologiyalardan istalganida qurish
mumkinligini anglatadi.
Hujjatlarning noyob identifikatsiyasidan foydalanish tamoyillari.
Hujjatlarning noyob identifikatsiyasi (raqamlash) tizimini qo‘llash (jumladan,
masofaviy yaratilgan) ushbu hujjatlar bo‘yicha olib borilganlarni va ularning hisob
holatiga ta’sirini identiyikatsiyalashga va tahlil qilishga imkon beradi. Hujjatlar
identifikatorlari hujjatlarning ma’lumotlari bilan paydo bo‘lgan barcha operatsiyalar
227
haqidagi axborotlarda ishtirok etadi.
Tizim
komponentlarini
integratsiyalash
tamoyillari.
Tizim
komponentlari – taqsimlangan yadro (SQL- bilash ishlash triggerlar bilan bank
ma’lumotlari bazasi xizmatlari - ikkita barqaror holatga va hisoblar bilan ishlash
tartibiga ega), foydalanuvchining ish joyi (hujjatlarni qayta ishlashda mijoz taklifi)
va elektron hujjatlar bilan ishlash tizimi (ish o‘rni va ma’lumotlar bazasi o‘rtasida
almashinuvchi hujjatlar) — maksimal darajada integratsiyalashgan bo‘lishi shart.
Bu, xususan, quyidagilarni anglatadi:
—
bir ish o‘rniddan boshqasiga jo‘natilgan hujjatlar, oxirgi joylashuviga
ko‘ra avtomatik tarzda yokiushbu ish o‘rniga o‘sha zahoti mahalliy tarmoqlarga
uzatilishi mumkin; eki elektron hujjat yuritish tizimiga tushishi va istalgan
masofaga tarqalishi mumkin;
— elektron hujjatlarni yuritish tizimi “bank-mijoz” tizimida istalgan turdagi
elektron hujjatlarni, shuningdek, mijozlarning to‘lov qog‘ozlarini bir xilda
yo‘naltiradi. U bank tizimining yadrosi tomonidan avtomatik tarzda tuzilgan
elektron hujjatlarni (masalan, hisob varag‘i bayonnomalari), do‘kondagi savdo
terminali tomonidan yaratilgan savdo kartasi operatsiyalarini; tashqi tizimdan
keltirilgan elektron hujjatlar (aytaylik, SWIFTdan) yo‘naltiradi.
—
mijoz takliflari hujjatlarning konkret shakliga sozlangan, yadro va
elektron hujjatlarni yuritish tizimi bilan almashlashning yagona ko‘rinishiga ega
bo‘lgan standartlashgan dasturiy qobiqni taqdim etadi.
Baza ob’ektlari. Ko‘rib chiqilayotgan tizimda quyidagi asosiy ob’ektlar ajratiladi:
hujjat, foydalanuvchining identifikatori, foydalanuvchi manzili, hisob-kitob, operatsiya
va mikroprotsessorli karta. Ularning har birini qisqacha ko‘rib o‘tamiz.
Hujjat uni qayta ishlashning yo‘nalishi (bosqichlar ketma-ketligida taqdim
etilgan) va har bir bosqichda hujjatlarni qayta ishlash algoritmilariga mos keluvchi
ekran shakllarini to‘plash bilan belgilanadi.
Foydalanuvchi identifikatori konkret foydalanuvchining kirish huquqini
belgilaydi. Foydalanuvchi bevosita tizim yoki mikroprotsessorli karta orqali rasmiy
so‘raladigan parol bilan identifikatsiyalanadi; bu o‘z navbatida, foydalanuvchidan
228
PIN-kod (personal identifikatsiyalangan kod) kiritishni talab qilishi mumkin.
Foydalanuvchi manzili hududiy taqsimlangan bank tizimida konkret
foydalanuvchining joylashgan erini o‘rnatadi. Manzil xuddi shu mahalliy tarmoq
ichida ham mahalliy, ham hududiy masofaviy global (boshqa manzilga nisbatan)
bo‘lishi mumkin.
Hsob-kitob. Hisoblar holatidagi o‘zgarishlarning hozirgi holati va tarixi SQL-
ma’lumotlar bazasida serverida saqlanadi, ular ma’lumotlar bazasining yaxlitligini
va mijozlar dasturidan hisoblarni himoyalashni ta’minlaydigan triggerlar va server
protseduralari orqali o‘zgarishi mumkin..
Operatsiya — ketma-ket bajariladigan uzatmalar va hisoblar hoolatini
o‘zgartiradigan ayrim hisobot ma’lumotlar to‘plami. Operatsiyaga bog‘liq hujjatlar
bilan bosqichga erishishda avtomatik tarzda yaratiladi. Quyidagi shartlarga rioa
qilishda amalga oshiriladi (bajariladi):
agar operatsiyani tashkil etadigan uzatmalar bank tizimining yadrosiga
etkazilgan bo‘lsa (ular masofaviy ish o‘rnida avtonom Offline-rejimda
shakllanishi mumkin);
operatsiya olib borish bilan bog‘liq sanalar kirishida (va hujjatda
ko‘rsatilganda) uzatmalar kechiktirilgan bo‘lishi mumkinligi hisobga olingan
bo‘lsa;
ushbu operatsiya bilan bog‘liq umumiy tipdagi ayrim mantiqiy shartlarni
amalga oshirishda. Ushbu turdagi hujjatning shakllanishida (sozlashida)
yuklatilgan bunday sharoitda, masalan, muayyan limitdan summa
miqdorining oshib ketishida bo‘lim boshlig‘i tomonidan (shaxsiy parol yoki
kartochkaga ega bo‘lgan) operatsiyani tasdiqlash zarurati bo‘lishi mumkin.
Mikroprotsessorli karta — tizim foydalanuvchilarining identifikatsiya
vositasi va erkin shakldagi elektron to‘lov hujjatlarining avtorizatsiya vositasi.
Elektron to‘lov hujjatini elektron imzo bilan himoya qilishga imkon beradi,
Pozvolyaet zaщitit elektronnыy platejnыy dokument elektronnoy podpisyu,
manzilni esa olishda uning autentifikatsiyasini olib borish kerak, ya’ni, hujjat
(mijozdan to‘lov qog‘ozi, do‘kondan savdo tranzaksiyasi va hokazo) jo‘natuvchi
229
ko‘rsatmasi bilan tuzilganiga va tasdiqlanmay o‘zgartirilmaganiga ishonch hosil
qilish kerak. Ushbu kartaning parol bilan taqqoslaganda mijozning autentifikatsiya
qilish maqsadida foydalanilganda asosiy afzallik – bu noyoblik (takrorlanmaslik),
shu bilan birga parol ko‘rilgan yoki qandaydir yo‘l bilan ko‘chirilgan bo‘lishi
mumkin.
| 