76
3.3-rasm. Elektromagnitli relening sxemasi
Cho’lg’amdagi 3 kuchlanish ta’sirida hosil bo’lgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qo’zg’almas o’zakka 2 tortadi. Yakorning
xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi. Kuchlanish ajratilsa prujina 4 ta’sirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi. Qoldiq magnit oqimi ta’sirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi. Cho’lg’amdagi tokning
ko’rinishi bo’yicha elektromagnit relelar o’zgarmas hamda o’zgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi. Relelarning to’g’ri va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari o’zaro moslanganlikka bog’liq. Тortma
tavsifnoma - bu cho’lg’amning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan o’zak
o’rtasidagi havo oralig’i oralaridagi bog’liqlik.
Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning so’rilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti – uning tortish tavsifnomasi (9.4, b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bo’lishi kerak. Qo’yib yuborish sharti esa aksincha. tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha o’zgarilayotganda har hil amper -
o’ramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir. Relening qo’yib yuborishi e.k.yu.
nuqtasida amalga oshadi. Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi
lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida e.i.t. nuqtasida yopishadi.
77
4-bob. Mantiqiy elementlar
4.1. Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining o’sishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi. Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi.
U
qoidaga binoan, elektr signallarining ko’payishi, kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi. Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas. Relening
qo’zg’aluvchan elementlari deyiladi, tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi
buziladi, kontaktlar kuyadi va xokazo. Shuningdek tashqi omillar,
ya’ni xaroratning ko’tarilishi, chang, agressiv muhit ta’siri metall narsalarning
oksidlanishiga, elektr ulanishning buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma. U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi. Ular katta
og’irlikka va inersionlikka ega.
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari o’rniga ularning vazifasini to’la
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qo’llaniladi. Releli
va kontaktsiz sxemalarda
signalning o’tishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi. Bu to’g’rida
quyida tushuncha beriladi. Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
bog’lanishlarni o’rganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy “I” va sohta “O” bilan ish
ko’radi. Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor.
1. Mantiqiy ko’paytiruv, ya’ni kon’yunksiya “VA”.
2. Mantiqiy qo’shuv, ya’ni diz’yunksiya “YoKI”.
3. Mantiqiy inkor “YO’Q”.
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib, o’zgaruvchan
kattaliklar o’rtasidagi bog’liqliqni o’rganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir. Bu ikkita qiymatga har hil o’zaro
qarama-qarshi hodisalar, shart va
holatlar qo’yiladi. Masalan, kontaktning ulanishi-1, kontaktning ajralishi-0: signal
mavjudligi-1, signalning yo’qligi-0: yopiq zanjir-1, ochiq zanjir-0. Bu
yerda
78
shuni nazarda tutish kerakki, 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son
ham emas, balki ular simvol hisoblanadi.
