§2. Jinoyat ishlarini tergov qilishni kompyuterlashtirish................... 163

Kirish
XX asming o'rtalarida barcha rivojlangan mamlakatlarda ijti­
moiy boshqaruv va tartibga solish vazifalarining murakkablashishi 
huquqiy axborotlarning shiddatli o'sishiga turtki berdi. Qonun 
hujjatlari va boshqa meyoriy huquqiy hujjatlarning soni bir necha 
yuz mingtadan oshib ketdi. Bu informatsion inqirozning vujudga 
kelishiga sabab bo'ldi.
Mazkur ahvoldan chiqishning yo'llari zamonaviy elektron-hisob­
lash texnikasidan keng va samarali foydalanilishi natijasida topildi.
Yuristlaming amaliy faoliyatida kompyuter tizimlari tobora keng 
o‘rin olib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlarning tajribasi kompy­
uter huquqiy axborotlarni jamlash, saqlash va berishning eng 
mukammal vositasi ekanligini ko'rsatmoqda.
XXI asr global axborotlashtirish va kompyuterlashtirish asri 
bo'lishi taxmin qilinayotir. «Elektron inqilob» natijasida yuzlab, 
minglab milliy, mintaqaviy va global kompyuter tizimlari va 
tarmoqlari paydo bo'ladi. Ko'pgina mamlakatlarda informatsion 
jamiyat va informatsion iqtisodiyot (ya’ni bilimlarga asoslangan 
iqtisodiyot) vujudga keladi. Global telekommunikatsiyalar tizimi 
barpo etiladi. Bu jarayonlar ijtimoiy boshqaruv tuzilmasiga, davlat, 
huquq va demokratiyaning rivojlanishi va faoliyatiga juda katta 
ijobiy ta’sir ko'rsatadi.
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolar xalqaro 
huquqning umum e’tirof etgan meyor va prinsiplariga muvofiq 
axborot olish huquqiga ega ekanligi rasman belgilab qo'yilgan. 
1993-yil 7-mayda O'zbekiston Respublikasining Oliy Kengashi 
tomonidan «Axborotlashtirish to‘g'risida»gi Qonunning qabul qilini­
shi ko'rib chiqilyotgan sohada muhim hodisa bo'ldi. Mazkur qo­
nunda axborotlar sohasidagi munosabatlarni tartibga soladigan 
qonun hujjatlarining asoslari ta’riflab berildi. Huquqiy yo'nalishdagi 
barcha vazirliklar va idoralarda (O'zbekiston Respublikasining Adliya 
vazirligi, Bosh prokuraturasi, IIV, Oliy sudi va boshqalarda) axborot-
www.ziyouz.com kutubxonasi

lashtirish konsepsiya va dasturlari ishlab chiqildi va qabul qilindi. 
Qonun chiqaruvchi idoralar zamonaviy elektron-hisoblash texnika­
si vositalari bilan jihozlanmoqda, bu esa qonun chiqarish jarayon- 
ining samaradorligini oshirishga yordam berayotir.
Bugungi kunda “axborot portlashi” faqat iqtisod, biznes va 
boshqaruvdagina emas, daylat va huquq sohasida ham jiddiy 
ko'zga tashlanmoqda. Bu fikmi isbotlash uchun raqamlarga muro- 
jaat qilishning o'zi kifoya. Agar 60-chi yillarda turli davlat organlari 
faoliyatida hujjat aylanishi 30 mlrd. varaq deb baholangan bo'lsa, 
70-chi yillarda bu ko'rsatkich ikki baravar oshdi va bugungi 
kunda ham tinimsiz ortib bormoqda. Meyoriy yuridik hujjatlar soni 
ham, so'nggi yillarda 20 mingdan ortiq hujjatlar o'z kuchini 
yo'qotgan, deb topilgani, 4 mingdan ortiq hujjatlar esa bekor 
qilinganiga qaramay, uzluksiz ko'payib borayotir. Ta’sis hujjatlari, 
shartnomalar, bitimlar, ishonchnomalar, xatlar va boshqa shunga 
o'xshash hujjatlarning soni ham ortib bormoqda.
Byurokratizm va keraksiz yuridik qog'ozbozlikka qarshi qat’iy 
kurash olib borish kerakligi tayin. Ammo bu ishning faqat bir 
tomoni. Yuridik hujjatlar orasida ijtimoiy munosabatlarni huquqiy 
tartibga solish uchun juda zarur bo'lgan hujjatlar - qonunlar, 
farmonlar, qarorlar, shartnomalar, bitimlar, bayonnomalar va boshqa 
shu kabi hujjatlar ham bor. Binobarin, ishning ikkinchi tomoni 
huquqiy mazmundagi axborot oqimlarini maqbullashtirish, moslash- 
tirish va takomillashtirish— tartibga solish, buning uchun hozirgi 
zamon axborot texnikasi, birinchi navbatda - shaxsiy kompyuter- 
lardan foydalanishdan iborat.
Muammo huquqiy axborotni tartibga solish sohasi bilangina 
chegaralanmaydi, albatta. Yuridik tijorat firmalarining faoliyatini, 
korxonalarning yuridik xizmatlari va davlat organlarining ishini, 
sud, adliya, prokuratura, xo'jalik sudining faoliyatini va kriminalist- 
ekspertlarning ishini ham xuddi shunday yo'lga qo'yish talab 
etiladi. Zero, jamiyat huquq tizimining mazkur va boshqa kompo- 
nentlarining har biri so'nggi yillarda juda ko'p odamlar manziliga 
axborot signallarini uzluksiz yubormoqda va o'z navbatida ulardan 
javob tariqasida ma’lum axborotlarni talab qilmoqda. Hozirgi za­
mon odami qudratli huquqiy-axborot oqimlari chorrahasida ya-
www.ziyouz.com kutubxonasi

shamoqda va ijtimoiy turmushning umumiy sur’ati ortishi bilan har 
bir kishining yelkasiga tushuvchi huquqiy axborotlarning yuki ham 
ortib bormoqda.
Yuridik faoliyatning turli sohalariga umumiy “axborot portlashi’ning 
tatbiq etilishi jarayonida huquqiy informatikaning mustaqil yuridik 
fan sifatida shakllanishi va kengayishi uchun obyektiv shart- 
sharoitlar yuzaga kelib bormoqda. Jamiyat hayotining barcha 
sohalari axborotlashtirilishi natijasida «huquqiy informatika» ata- 
masining talqini ham ancha kengayib borayotir. Informatika va 
kibernetikaning umumiy g'oyalarining bevosita ta’sirida ko‘z 
o'ngimizda yuridik bilimlarning yangi, keng sohasi vujudga keldi 
va e’tirof etilmoqda.
Informatsion rivojlangan mamlakatlarning tajribasi asosiy moli- 
yaviy va moddiy resurslarni ta’lim sohasiga va axborot madaniy- 
atini mukammal egallagan mutaxassislami tayyorlashga yo'naltirish 
zarurligini ko'rsatmoqda. O'zbekiston uchun bu hozirgi kundagi 
eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Mazkur sohada to'rt muammoni ajratib ko'rsatish kerak:
— yuristlarni umumiy tayyorlash, ya’ni yalpi kompyuter sa- 
vodxonligiga erishish;
— EHM bilan professional darajada ishlay oladigan tor soha 
mutaxassislarini (huquqiy informatika nazariyasi va amaliyoti 
bo'yicha mutaxassislami) tayyorlash;
— ishlayotgan yuristlarni kompyuter savodxonligi sohasida qayta 
tayyorlash;
— «huquqiy informatika» fani bo'yicha o'qituvchi kadrlar va 
professorlami tayyorlash.
2002—2003-o'quv yilidan boshlab huquqiy informatika fani 
O'zbekiston Respublikasining oliy yuridik o'quv yurtlarida o'qitib 
kelinmoqda. Ammo bugungi kunga kelib fundamental huquqiy 
informatika bo'yicha darslik va o'quv qo'llanmalar yaratish zarurati 
tug'ildi. Taklif etilayotgan darslik muallif Toshkent Davlat yuridik 
institutida o'qigan ma’ruzalarga asoslangan bo'lib, uning huquqiy 
informatika va kibernetika sohasidagi ko'p yillik ilmiy-tadqiqot, 
nazariy va amaliy ish tajribasini umumlashtiradi. Qo'lingizdagi 
darslik ulaming dastlabkisi hisoblanadi.
Mazkur darslikda huquqiy informatikaning yuridik faoliyat so-
www.ziyouz.com kutubxonasi

hasidagi axborot jarayonlarining qonuniyatlari va xususiyatlari, 
ularni avtomatlashtirish, yuridik faoliyatni takomillashtirish va 
uning samaradorligini oshirish, avtomatlashtirilgan axborot tizimlar- 
ining tuzilishi va ulardan foydalanish usullari, huquqiy axborotlar 
milliy tizimini tashkil etish vazifalari, huquq va davlat tizimlari 
hamda siyosiy tizimni axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati, 
yagona axborot maydoni tushunchasi, umumiy va huquqiy axborot 
tushunchasini o'rganish metodologiyasi va usullari, huquq ijod­
korligi va huquqni qo'llash sohasi, kriminalistika va sud eksperti- 
zasi, huquq sohasida axborot qidirish, kompyuter jinoyatchiligi va 
xavfsizligi, sotsiologik tadqiqotlar va boshqa sohalarda foydalan­
ish yo'llari va vazifalari kabi masalalarni atroflicha yoritishga 
harakat qildik.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Download 6,82 Mb.