§2. Huquqiy informatikaning integrativ

mental huquqshunoslik fanining ma’lumotlaridan foydalanish katta 
ahamiyatga ega. Axborotlashtirish jarayoni huquq fanida ishlab 
chiqilgan to'g'ri ilmiy-nazariy asoslarga tayanishi lozim.
Yurisprudensiyada huquqning umumiy nazariyasi muammolari- 
ga unumli yondashuv qaror topayotir. Unga muvofiq mazkur 
nazariya huquqni tushunishga falsafiy, sotsiologik va maxsus 
yuridik yondashuvlarning birligini aks ettiradi. Har bir yondashuv 
huquq nazariyasini o'rganishning yagona predmetini tashkil etuvchi 
hodisa va jarayoplarning tegishli doirasiga nisbatan o'z nuqtai 
nazariga ega bo'ladi. Har bir yondashuvga o'z metodologik xu- 
susiyatlari mos keladi. Huquq nazariyasi rivojlanishining har bir 
aspekti uni bilishning murakkab dialektik jarayonini aks ettiradi.
Umumiy huquq nazariyasidagi ilmiy bilimlaming teran tuzilishini 
quyidagicha tavsifla$h mumkin:
nazariy-huquqiy yondashuv - o'rta miqyosdagi nazariyalarni 
ishlab chiqish;
normativ-huquqiy yondashuv va normativ-huquqiy masalalar; 
sotsiologik yondashuv va sotsiologik muammolar; 
tizimli-boshqaruv vp tizimli-axborot yondashuv hamda tegishli 
muammolar;
bilish usullari haqidagi ta’limotni rivojlantirish va yangi muay­
yan usullarni ishlab ctyqish.
Hozirgi zamon huquq nazariyasining nazariy asosi ana shun- 
day obyektiv ko'rinishga ega.
Bayon etilgan konsepsiyaning metodologik qimmati shundaki, 
u universal xususiyatga ega, chunki yuridik fanlaming keng doirasi­
ga, shu jumladan umumiy davlat nazariyasi va tarmoq yuridik 
fanlariga mansub; u juda samarali, zotan bilimlarni real ko'paytirish 
imkonini beradi; u prognostik xususiyatga ega, chunki ilm-fan 
taraqqiyotining muhim yo'nalishlarini o'zida mujassam etgan.
Huquq tizimini axborotlashtirish muammosi umumiy huquq nazari­
yasining bayon etilgan tuzilishida o'z o'rnini topgan. U huquq 
hodisalarini tahlil qilishning tizimli-axborot va tizimli-boshqaruv (kib- 
ernetik) usullari bilan bog'liq bo'limga kiritilgan.
Jamiyat hayotining huquqiy sohasini axborotlashtirish jarayoni 
umumiy huquq nazariyasining huquq va qonun, qonunchilik va 
qonunchilik sohalari hamda huquq tizimi singari tushunchalariga 
tayanadi. Qonunan belgilab qo'yilgan axborot munosabatlari tu-
www.ziyouz.com kutubxonasi

shunchasi, shuningdek, axborot huquqi tushunchasi puxta ilmiy 
tahlildan o'tkazishni talab etadi.
Huquqiy informatika konstitutsiyaviy huquq fani bilan uzviy 
bog'liq. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida axborotlar so­
hasidagi munosabatlarning vujudga kelishi va rivojlanishiga jiddiy 
ta’sir ko'rsatuvchi asosiy normalar belgilab qo'yilgan. Jumladan, 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasiga binoan 
har kim o'zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish 
huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratil- 
gan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar 
bundan mustasnodir. Konstitutsiya fuqarolarning shaxsiy hayoti, 
davlat organlarining materiallari va hujjatlari haqidagi axborotlar 
tushunchasini, shuningdek, maxsus rejimli axborotlarning tur—xili 
sifatida davlat sirlari tushunchasini kiritadi. Konstitutsiyada axborot 
olish huquqini amalga oshirish tartibini tartibga soluvchi normalar 
belgilangan.
Axborotlarni olish va tahlil qilish bilan bog'liq muammolar bar­
cha yuridik fanlarda vujudga keladi.
Umumiy va huquqiy informatika til haqidagi fan - lingvistika 
bilan uzviy bog'liq. Informatika til, so'z, alifbo, gap, matn singari 
tushunchalardan keng foydalanadi. Matn tuzilishini o'rganish lingvis- 
tikaning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy kompyut­
er — matn bilan ishlashni avtomatlashtirishning qudratli vositasidir. 
Ко pgina katta mehnat sarfini talab etuvchi jarayonlar, masalan, 
matnlarga statistik ishlov berish, har xil lug'aviy va leksik kar- 
totekalarni yuritish ishlarini avtomatlashtirish imkoniyati tug'ildi. 
Kompyuterlar paydo bo'lgani zahoti ular bilan muomala qilish 
muammosi vujudga keldi. Oddiy tabiiy til bu muammoni hal 
qilishning eng yaxshi usuli bo'lishi mumkin. Ammo bunday o'zaro 
ta sirni tashkil etish uchun eng aw alo tabiiy tildan insonlarning 
o'zaro aloqalari jarayonida foydalanish qonunlari va o'ziga xoslik- 
larini tushunib yetish lozim.
Informatikada psixologiyaning xotira, tafakkur, idrok etish va 
tanib olish singari tushunchalari qo'llanadi.
Informatikaning rivojlanishi bugungi kunning vazifalaridan biri 
inson intellektini o'rganish bo'lgan psixologiya fanining yutuqlafi 
bilan uzviy bog'liq. Psixologiyada hozir alohida yo'nalish — inson 
intellekti, xotirasi va tafakkurining qonuniyatlarini ochib beruvclii
www.ziyouz.com kutubxonasi

kognitiv psixologiya faol rivojlanmoqda. Kognitiv psixologiya inson- 
ning o'zi va atrof olam haqidagi bilimlarini, shuningdek, bilimga 
ega bo'lishni ta’minlovchi jarayonlarni o'rganadi.
Huquqiy informatika bilishning matematik usullaridan faol foy- 
dalanadi. Matematika miqdoriy nisbatlar va makonga oid shakllar- 
ni o'rganuvchi aniq abstrakt fandir. Matematikaning aniqligi uning 
asosiy o'rganish usullaridan biri qaf iy mantiqiy mulohazalar ekan- 
ligi, o'rganish natijalari esa qat’iy mantiqiy ko'rinishda shakllan- 
ishini bildiradi. Matematikaning abstraktligi esa uning o'rganish 
obyektlari matematik modeller ekanligini bildiradi. Bitta model bir- 
biriga o'xshamaydigan har xil hodisalaming xususiyatlarini ma’lum 
arajadagi yaqinlik bilan tavsiflashi mumkin.
XX asming ikkinchi yarmida informatika, kibernetika, iqtisodiyot, 
igvistika va boshqa qator fanlarning talablari ta’sirida matema- 
iiKaning ulkan binosida chuqur qayta qurish amalga oshirildi. 
O'ziga xos ilmiy inqilob sodir bo'ldi. Informatika axborotlarga 
ishlov berish, ularni uzatish va ulardan foydalanish modellarini 
tuzish va o'rganish uchun matematika usullaridan foydalanadi, 
informatikaning nazariy negizini yaratadi.
Axborot o'z tabiatiga ko'ra diskret tasawurga moyil. Axborotlar­
ni, odatda, diskret ko'plik ko'rinishida tavsiflash mumkin. Demak, 
nazariy informatika o'z xususiyatiga ko'ra diskret matematikaga 
yaqin turadi.
Matematik mantiqqa tayanuvchi fanlar axborotlarga kompyuter- 
lar yordamida ishlov berish jarayonlarini tahlil qilish uchun mantiq 
yutuqlaridan foydalanish imkonini beradigan metodlami, shuningdek 
mantiqiy tip modellari asosida kompyuteming o'zida sodir bo'ladigan 
jarayonlarni o'rganish imkonini beradigan metodlarni ishlab chiq- 
moqdalar. Bu metodlarning har xil turlari mavjud: formal tizimlar, 
avtomatlar, o'yin modellari va boshqalar. Metodning turi obyektning 
informatsion mazmunidan kelib chiqib tanlanadi. Mutaxassislaming 
fikricha, informatikaning taraqqiyoti uning matematik negizining 
rivojlanishiga ko'p jihatdan bog'liq.
Huquqiy informatikaning texnik fanlar bilan aloqasi huquq fani 
va amaliyotining ehtiyojlari uchun har xil rusumdagi zamonaviy 
elektron hisoblash mashinalaridan faol foydalanish orqali amalga 
oshiriladi. O'z navbatida EHMdan foydalanish huquqiy informa­
tikaning qiziqishlari sohasiga formal mantiq va matematika appa-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ratining jalb etilishiga asoslanadi, zero busiz huquq normalarini 
EHM xotirasiga kiritish oldidan formalizatsiya qilib bo'lmaydi.
Yuridik fanining har bir sohasi o'z bilish obyektining axborot 
modelini yaratishi lozim. Bu umumiy va huquqiy informatika usul 
va vositalaridan faol foydalanishni nazarda tutadi. Qonun hujjat- 
lariga doir avtomatlashtirilgan axborot-qidiruv tizimlarini tashkil 
etishda tarmoq yuridik fanlarida (fuqarolik huquqi, ma’muriy hu­
quq va boshqalarda) mavjud bo'lgan normativ huquqiy hujjatlarn- 
ing klassifikatorlaridan foydalanish zarur.

Download 6,82 Mb.