Q = (q1f q2 ... qn),
bunda ulaming har biri ma’lum miqdoriy yoki (ko'pincha) nomiq-
doriy kattalikka ega bo'ladi1.
Umumiy holatda q, o'zgaruvchilar vaqtda o'zgaradi, ya’ni
Q (t) = q i(t), q2
( t ) ... qn(t)
Tartibga solinayotgan ijtimoiy tizim ayrim qismlarga — ijtimoiy
tabaqalarga parchalanadi. O'rganilayotgan
huquq normasi amal
qiluvchi ayrim hududiy ijtimoiy tabaqa berilgan bo'lsin. U bir qator
alohida guruhlarga parchalanadi. Bu alohida guruhlar yoshi, ya-
shash joyi, kasbi va boshqa omillarga ko'ra turkumlanishi mum
kin. Muhimi shuki, ularning har birida o'rganilayotgan
normaning
amal qilishi har xil namoyon bo'lishi mumkin. Agar bunday guruh-
larning umumiy soni n ga teng bo'lsa, tartibga solinayotgan
ijtimoiy tizim tegishli ko'pliklaming birlashmasi ko'rinishida ifoda
etiladi:
P=upi = u1nu2nu3...
Bunday ifoda tizimni formalizatsiya qilish uchun yo'l ochadi.
Jumladan, u tasodifiy miqdorlar yig'indisi
tarzida ifoda etilishi
mumkin.
Huquq normasining amal qilish mexanizmining keyingi elementi
ko'rib chiqilayotgan tizimga xos bo'lgan xulq-atvordir. Huquq xulq-
atvorga to'g'ridan-to'g'ri va bevosita ta’sir ko'rsatmaydi. Dastlab u
boshqaruv obyektining o'ziga, ijtimoiy tizimga ta’sir ko'rsatadi,
so'ngra ijtimoiy tizim izchil ijtimoiy xulq-atvorning ma’lum
turini
produtsiya qiladi. Tizimning harakati — bu uni tashkil etuvchi
komponentlarning faoliyatidir. Ijtimoiy ishlab chiqarish, siyosat,
jamiyatning ma’naviy hayoti, boshqaruv sohalaridagi faoliyat shu-
lar jumlasidan. Tashqi xulq-atvor odamlarning
jismoniy xatti-har-
akatlarida o'z ifodasini topadi yoki verbal (og'zaki) bo'ladi.
Tartibga solinayotgan ijtimoiy tizimning xulq-atvorini tahlil qilish
jarayonida alohida individni emas, ko'plab ijtimoiy subyektlarni
ko'rib chiqish mumkin.
Boshqacha aytganda, ijtimoiy tabaqalar va
ijtimoiy guruhlarning xulq-atvoriga huquqning ta’sirini o'rganish
