1 Shunday qilib, Q miqdor o'ziga xos vektor, ya’ni tartibga solingan miqdorlar
majmuini tashkil etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
mumkin. Bunday yondashuv ehtimollik nazariyasi va matematik
statistika metodlaridan foydalanish uchun juda qulay. Bunda katta
yig'indilaming statistik qonuniyatlari va statistik xususiyatlari hisobga
olinishi zarur. Tahlilning bu bosqichida individlarning xulq-atvori
ayrim statistik taqsimot tarzida tavsiflanishi, bunda tegishli xulq-
atvor shakllari va ulaming takrorlanish darajasi ko'rsatilishi lozim.
Huquq normasining amal qilish mexanizmining muhim elementi
so'nggi to'g'ri to'rtburchakda ko'rsatilgan (4-rasm). Ayni holatda
huquq normalari bilan himoya qilinadigan va qo'riqlanadigan ijti
moiy boyliklar haqida gap borayotir. Bu elementning mustaqil
element sifatida ajratilishi mantiqan zarur. Shuni alohida qayd
etish kerakki, ijtimoiy munosabatlaming mazkur doirasiga huquqiy
ta’sir ko'rsatishning yakuniy, eng so'nggi obyekti shaxs, jamoa va
ijtimoiy tabaqaning xulq-atvori emas, balki huquq bilan himoya
qilinuvchi ijtimoiy boyliklar hisoblanadi.
Real ijtimoiy jarayonlarning matematik modellari modellarning
alohida turi hisoblanadi.
Ijtimoiy jarayonning matematik modeli — bu uning hozirgi
zamon matematikasi usul va vositalari yordamida miqdoriy ifo-
dalash mumkin bo'lgan jihatlarining ta’rifidir.
O'z shakli nuqtai nazaridan matematik model tenglama, teng-
lamalar va tengsizliklar sistemasi, formula, funksiya, to'plam, vek-
tor va matritsa ko'rinishida bo'lishi mumkin.
Matematik modellar awalambor ijtimoiy-huquqiy statistikaning
ko'rsatkichlari o'rtasidagi aloqalarni miqdoriy ta’riflab beradi. Ijti
moiy-huquqiy hodisalar va ijtimoiy sabablar, shuningdek ijtimoiy-
demografik omillar (aholining tabiiy harakati, uning jins va yosh
tuzilishidagi o'zgarishlar, urbanizatsiya, migratsiya jarayonlari va
h.k.) o'rtasidagi statistik aloqalarni miqdoriy tavsiflovchi modellar
muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu munosabat bilan bir vaqtning o'zida ko'plab sababiy alo-
qalarning harakatini hisobga oladigan modellarning ishlab chiqil-
ishi muhim ahamiyatga ega. Bu vazifaga ko'p omilli matematik
modellar xizmat qilishi mumkin. Real jarayonning shart-sharoitlari
va omillari tegishli ravishda o'zgargan taqdirda qanday xulosa
olish mumkin bo'lsa, omillaming uyg'unligini o'zgartirish yo'li bilan
ham shunday xulosalar olish mumkin.
Modellashtirishning induktiv usuli ma’lum metodika bo'yicha
www.ziyouz.com kutubxonasi
to'plangan empirik ma’lumotlaming statistik umumlashtirilishiga
tayanadi. Ular tegishli ishlovdan o'tkazilganidan so'ng ayrim funk-
siya yoki egri chiziq bilan approksimatsiya qilinadi. Bu funksiyaga
o'rganilayotgan o'zgaruvchilar o'rtasidagi bog'liqlikning matematik
modeli sifatida qaraladi.
Ko'pgina tadqiqotchilar murakkab ijtimoiy tizimning to'liq mode-
lini tuzib bo'lmasligini qayd etadilar. Makromodellashtirish konsep-
siyasi birinchi o'ringa chiqadi. Makromodellar prinsipi bosh vazi-
faning hal qilinishini xususiy vazifani hal qilishga almashtirishni
nazarda tutadi: tizimning favqulodda murakkab mexanizmidan ayrim
aloqa va munosabatlargina ajratib olinadi.
Ba’zan «matematik model» atamasi ancha keng ma’noda ham
tushuniladi. Jumladan, iqtisodiyot, sotsiologiya, demografiya va
boshqa fanlardagi ma’lum vazifalami hal qilish uchun qo'llanadigan
matematik nazariya ana shu atama bilan belgilanadi. «Iqtisodiy-
matematik model» atamasiga qiyosan yangi - «ijtimoiy-matematik
model» atamasini joriy etish maqsadga muvofiqdir.
Matematik modellashtirishni statistik kuzatish va eksperimentga
o’xshatish noto'g'ri. Masalan, huquq normasining u yoki bu
varianti statistik materialda tekshirib ko'rilishi mumkin. Ammo bu
modellashtirish emas, balki statistik kuzatishdir. Matematik model-
lashtirish kibemetik modellashtirishdan farq qiladi. Kibemetik model
axborotlarni boshqarish va uzatish jarayonlari haqidagi
ma’lumotlardan iborat bo'ladi.
Barcha shart-sharoitlarda matematik model va sotsiologik
ma’lumotlaming uyg'un aloqasi topilishi lozim. Matematik apparat
hamda uning yordamida o'rganiladigan ijtimoiy hodisalar Izomor-
fizmining mavjudligi jiddiy holat hisoblanadi. Davlat va huquqiy
tartibga solish jarayonining matematik modellarini ishlab chiqish
katta qiziqish uyg'otadi.
Biron-bir ijtimoiy-huquqiy hodisaning matematik modeli tuzilga-
nidan so'ng ishning ikkinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich
mazkur modeldan kelib chiquvchi barcha oqibatlami aniqlashdan
iborat. Har xil matematik operatsiyalardan foydalanib modelni
yangi ko'rinishga keltirish mumkin.
Agar model boshlang'ich statistik materialga muvofiq kelmasa,
yangi model tuzifadi; u yana qo'shimcha statistik ma’lumotlarni
jalb qilish yo'li bilan tekshirib ko'riladi va h.k. Bu jarayon aniq
mos keluvchi model topilmagunicha takrorlanaveradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Matematik modellashtirish har xil konstruksiyalar, masalan, nor-
maning yuridik aspekti asosida amalga oshirilishi mumkin. Bu
holda normaning dispozitsiyasi, gipotezasi va sanksiyasi singari
yuridik elementlar modellashtiriladi. Biroq boshqacha yondashuv
qo'llanishi ham mumkin. Matematik modellashtirish uchun ijtimoiy
jarayonlar asos qilib olinishi va huquq normasining ijtimoiy jihat-
lari, masalan, uning amal qilishining informatsion mexanizmi mod-
ellashtirilishi mumkin. Nihoyat, bir vaqtning o'zida huquq nor
masining ham yuridik, ham ijtimoiy aspektlarini hisobga oluvchi
modeller taklif qilinishi mumkin.
Matematik modellashtirish «modellar to'plami» prinsipini hisob
ga oladi. Huquq normasining amal qilish mexanizmi o'ta mu-
rakkabligi bilan ajralib turadi. Bu mexanizmning turli pog'onalariga
har xil murakkablik darajasi xos bo'ladi. Binobarin, bundan huquq
mexanizmining barcha ko'rinishlari va barcha pog'onalarini miq-
doriy va strukturaviy tavsiflab berishga qodir bitta modelni tuz-
ishning iloji yo'q, degan xulosa kelib chiqadi. Faqat huquq nor
masining amal qilish mexanizmining ayrim aspektlari va muhim
jihatlarini aks ettiruvchi modellargina tuzilishi mumkin.
Huquq normasining amal qilish mexanizmini matematik model-
lashtirishning dastlabki sharti uning elementlarini tizimli tahlil qilish
hisoblanadi. Tizimli yondashuv obyektni tarkibiy elementlarga ajra-
tish, ko'rsatilgan mexanizmning ichki tuzilishini o'rganish bilan
bevosita bog'liq. Jumladan, yo'l-transport hodisalarining soni boshqa
teng sharoitlarda harakatning intensivligiga ham bog'liq bo'ladi.
Harakat qancha katta bo'lsa, haydovchilaming noto'g'ri va nomu-
vofiq harakatlari ham shuncha ko'p bo'ladi. Van Jils (Gollandiya)
maxsus velosiped yo'lagi bo'lmagan ikki harakat yo'nalishili
yo'llardagi harakatning intensivligi bilan yo'l-transport hodisalarin
ing soni o'rtasidagi korrelyatsion bog'liqlikni e’lon qildi:
S = 2,86 + 0,40P,
bu yerda S - 1 mln. avtomobil-kilometr harakatga to'g'ri keladi-
gan hodisalar soni; P - harakatning intensivligi (sutkasiga ming
avtomobil). Moskovits (AQSH) darajali bog'liqlikni taklif etadi;
S
= 0,000124P00-128,
bu yerda P0 - bir sutkadagi harakatning o'rtacha intensivligi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
R. Smith (Angliya) o'lim bilan tugagan yo‘l-transport hodisala-
rining yillik soni (D), ro'yxatga olingan avtomobillar soni (V) va
aholining soni (P) o'rtasida quyidagi bog'liqlikni aniqladi:
D = 0,0003 (VP2)1/3.
Mazkur model bo'yicha hisob-kitoblami 36 mamlakatning statis
tik ma’lumotlariga taqqoslash ko'rsatilgan bog'liqlikni tasdiqladi.
Ayrim chekinishlar alohida mamlakatlaming xususiyatlari bilan izohla-
nadi.
| 