Ill BOB. H U Q U Q IY IN FO R M A T IK A D A
M O D ELA SH TIR IS H M E T O D I
§1. Modellashtirish m etodi
Modellashtirish-bu bilvosita nazariy yoki amaliy bilish obyektin-
ing har xil modellarini yaratish va undan ilmiy ijodda foydalanish
imkonini beruvchi ilmiy metoddir. Modellashtirish jarayonida ayrim
yordamchi obyekt - modeldan foydalaniladi.
Matematik model - o'rganilayotgan obyekt asosiy xossalarini
ifodalovchi va u haqidagi ko'plab informatsiyani
qulay shaklda
tasvirlovchi sun’iy tizim.
Matematik modellashtirish vazifasi "mavjud olam”ni matematika
tilida bayon etishdan iboratdir. Bu uning eng ahamiyatli xususiy-
atlari haqida ancha aniq tasawurga ega bo'lish uchun imkon
beradi va aytish mumkinki, bo'lajak hodisalami bashoratlash mum
kin bo'ladi. Bu holat esa ayni “matematik modellashtirish” termini-
ni ifodalaydi.
Model uni o'rganish jarayonida obyektiv
hodisa yoki jarayon-
ning xususiyatlari haqida yangi ilmiy axborot berish qobiliyatiga
ega. Bilish jarayonida foydalaniladigan model obyektiv voqelik
bilan ma’lum, har safar maxsus qayd etiladigan va aniqlanadigan
munosabatda bo'ladi. Modelni o'rganish jarayonida aniqlangan
sifat va xususiyatlar so'ngra modellashtirilgan hodisaning o'ziga
ko'chirib o'tkaziladi. Bu metodning asosida
tabiiy fanlar sohasida
ishlab chiqilgan o'xshashlik nazariyasi yotadi. Modelning vazifasi
bilish obyektini elementlarga ajratish, uning ayrim muhim element-
larini ajratib olib, ulami formalizatsiya qilish
va tizimli-strukturaviy
tahlil tilida ifoda etishdan iborat.
Yurist uchun modellashtirish metodi - bu huquqiy tartibga
solish va davlat boshqaruvi sohasida vujudga keladigan spetsifik
muammolami chuqur o'rganishning ilmiy va amaliy vositalaridir.
Bu metoddan huquq normasining amal qilish mexanizmini
o'rganishda foydalanilishi mumkin. Huquq normasining amal qilish
mexanizmi deganda bu normaning talablarini
uning bajarilishini
ta’minlaydigan huquq subyektlari, jamoalar va jamiyatdagi ijtimoiy
www.ziyouz.com kutubxonasi
tabaqalarga bilvosita o'tkazuvchi yuridik va ijtimoiy hodisalar, jaray-
onlar va omillar tushuniladi (4-rasm). Bu mexanizm huquqni qo'llash
faoliyati sohasida ham amal qiladi. Uni shuningdek huquq norma
si va ijtimoiy munosabatlaming mazkur turi o'rtasidagi sababiy
aloqa sifatida ham talqin qilish mumkin.
Bugungi kunda yuridik fani sohasida quyidagi modeller yaratil
gan va tahlildan o'tkazilgan:
huquqiy tartibga
solish mexanizmining modellari;
huquq normalarining mantiqiy-matematik modellari;
jinoyatchilikning ahvoli, sabablari va dinamikasining kriminologik
modellari;
statistik modellar.
Umumiy huquq nazariyasiga muvofiq ijtimoiy munosabatlar hu
quqiy tartibga solishning obyekti hisoblanadi. Tlzimli yondashuvda
bu qoida konkretlashtirilishi mumkin. Tizimli-kibernetik nuqtai
nazardan o'zaro aloqador elementlarning yaxlit
birligi sifatida tus-
huniladigan ayrim ijtimoiy tizim huquq normasi ta’sirining obyekti
hisoblanadi, deb aytish mumkin. Buning natijasida «ijtimoiy muno
sabatlar» tushunchasini jiddiy operatsionalizatsiya qilishga muvaf-
faq bo'linadi.
