Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, ularning tarmoqlari

§2. Huquq tizimi va uning kichik tizimlari 
tushunchasi hamda ularning umumiy tavsifi
Huquq tizimi va uning kichik tizimlarini huquqiy informatika 
obyektlari sifatida ko'rib chiqishdan oldin mazkur yuridik tushun- 
chalarga ta’rif berish hamda ularni tavsiflab o'tish maqsadga 
muvofiq bo'ladi. Zero, adabiyotlarda bu masala yuzasidan bahslar 
hanuz davom etayotir.
“Huquq tizimi” atamasini umumiy tarzda ilk bor Y.B. Pashukanis 
tilga olganligini qayd etib o'tish, bizningcha, adolatdan bo'ladi. U 
huquq shaklining tarixiy rivojlanishi haqida gapirar ekan, huquq 
tushunchalari evolutsiyasining turli, shu jumladan oliy bosqichini 
ham ajratib o'tadi. “Rivojlanishning bu oliy bosqichi, — deb 
ko'rsatadi u, — ma’lum iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarga mu- 
vofiqdir. Shu bilan bir vaqtda, bu bosqich huquq tizimini nazariy 
jihatdan tugal yaxlit tizim sifatida aks ettiruvchi umumiy tushun­
chalar tizimining vujudga kelishi bilan tavsiflanadi’. Ammo kel- 
tirilgan qoida asosan huquq nazariyasining huquq tizimini alohida 
yuridik hodisa sifatida tavsiflovchi tushunchalariga taalluqii bo'lib, 
bu yerda yaxlit axborot tuzilmasi sifatidagi huquq tizimi haqida 
gap bormaydi.
So'zning axborot ma’nosida ishlatiluvchi “tizim” tushunchasini 
huquqshunoslikka D.A. Kerimov kiritgan. U 1960-yildayoq “avto- 
mat, inson va jamiyat mutlaqo har xil tabiatga ega, ammo 
ularning har biri murakkab tuzilgan tizimga ega bo'lib, mazkur 
tizim faoliyatining ayrim axborot jarayonlari bir-biri bilan miqdoriy 
jihatdan ayniydir”, deb qayd etib o'tgan edi. Keyinchalik, tizimni 
o'rganishga doir ishlarni falsafiy-huquqiy nuqtai nazardan tushu- 
nib yetish jarayonida olim shu jumladan huquqiy hodisalarni 
bilishga tizimli yondashuv va bunda tizim tushunchalaridan foy­
dalanish juda muhim nazariy ahamiyatga ega, chunki bu huquqn­
ing ichki birligini, uni tashkil etuvchi qismlarning uyg'un o'zaro 
ta’siri va aloqasini aniqlash imkonini beradi, degan xulosaga 
keldi. Bu munosabat bilan u huquqni tizimli tavsiflashning qator 
muammolarini ko'rib chiqdi va, jumladan, huquq tizimiga huquq­
ning ma’lum qismlarini mazmun belgilariga qarab nisbatan erkin 
va mustaqil ishlaydigan tarkibiy jihatdan tartibga solingan yaxlit 
birlikka obyektiv birlashishi, deb ta’rif berdi. Huquq sohalari, 
institutlari va normalari misolida u huquq tizimining belgilarini ham
www.ziyouz.com kutubxonasi

tavsiflab o'tdi. Mazkur belgilar jumlasiga olim huquqiy birlikning 
obyektivligini, huquqiy birlik qismlarining mazmun belgilariga qar­
ab birlashganligini, huquq tizimining birligi va tarkibiy tartibga 
solinganligini, huquq tizimining nisbatan mustaqilligini va uning 
ishlashini kiritdi.
O'z vaqtida V.N. Kudryavsev yuridik fanining istiqbolli rivojlan­
ishi nuqtai nazaridan katta tizimlar nazariyasi qoidalariga asoslan- 
gan huquqiy hodisalarning tahliliga tizimli yondashuvga jiddiy 
e’tibor berish lozimligini qayd etib o'tgan edi. U tizimni o'rganishga 
doir hozirgi zamon tasawurlaridan kelib chiqib huquq sohasidagi 
funksional tizimlami obyektiv ravishda tarkib topgan va o'z zimma- 
lariga yuklangan funksiyalar tufayli mavjud bo'lgan tegishli ijtimoiy 
tizimlar sifatida ajratdi. V.N. Kudryavsev umuman jamiyat huquq 
tizimining alohida qismlarini: huquqiy ustqurmani, jinoyatchilikka 
qarshi kurash olib boruvchi davlat organlarining faoliyatini (“jino­
yat adliyasi tizimi’), huquqiy tartibga solish va huquqiy ongni 
optimallash nazariyasi nuqtai nazaridan ko'rib chiqdi. U o'zini o'zi 
boshqaruvchi huquq tizimlarining qator belgilarini: funksional hu­
quq tizimida kichik tizimlar va elementlarning hamda axborot 
oqimlarining mavjudligini, to'g'ri va teskari aloqalar ta’sirini, huquq 
sohasi tizimlari bilan tashqi muhitning o'zaro ta’sirini va hokazolar- 
ni ta’riflab berdi.
Keyinchalik V.N. Kudryavsev, A.M. Vasilyev va V.P. Kazimirchuk 
huquqning keng ta’rifi hamda “huquq tizimi” tushunchasining gen- 
ezisidan kelib chiqib jamiyatning huquq tizimini iqtisodiy, siyosiy, 
g'oyaviy, ma’naviy, madaniy va boshqa tizimlar bilan o'zaro aloqa- 
da o'rganishning muhimligini asoslab berdilar. Bu nuqtai nazardan 
ular mazkur ijtimoiy tizim tushunchasiga “huquq doktrinalari, nor­
malari va institutlarini ham, ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishga 
yo'naltirilgan huquqni tarkib toptirish va huquqni amalga oshirish 
jarayonlarini ham’ kiritdilar. “Huquq tizimi” tushunchasini boshqa 
turdosh tushunchalardan ajratdilar, huquq tizimini statika va di- 
namikada ko'rsatdilar hamda uning tizimlilik, izchillik, kommunika- 
tivlik, huquq muassasalari va odamlaming faoliyati hamda ijtimoiy 
ziddiyatlar bilan aloqadorlik, samaradorlik singari xususiyatlarini 
yoritib berdilar.
N.V. Vitruk huquq sohasidagi tizimli tadqiqotlarni tahlildan 
o'tkazib, mohiyat e’tibori bilan barcha davlat va huquq hodisala-
www.ziyouz.com kutubxonasi

riga o'zaro bog'langan va tizimlar hosil qiluvchi tizimlar deb 
qarash mumkin, degan xulosaga keldi. U murakkab dinamik 
tizimning kibernetik talqiniga asoslanib ijtimoiy-huquqiy sohadagi 
tizim tushunchasini yaxlit bir butunning o'zaro bog'liq bo'lgan va 
qo'yilgan maqsadlar yo'nalishida o'zaro ta’sirga kirishuvchi qism- 
lari va elementlari majmui yoki yig'indisi deb ta’rifladi. Optimallash 
nuqtai nazaridan olim huquq sohasidagi “huquqiy-ijtimoiy munosa­
batlar” va “huquqiy tartibga solish mexanizmi” singari murakkab 
yaxlit tizimlarni tavsiflab berdi. Bunda u mazkur o'zini o'zi 
boshqaruvchi tizimlaming qator belgilarini - ularda tuzilma, maqsad­
lar, axborot oqimlari, to'g'ri va teskari aloqalar hamda tartibga 
solish dasturlari mavjudligini qayd etdi.
Adabiyotlarda huquq tizimining boshqa tushunchalari ham taklif 
etiladi. Bunda asosan huquq normalari tizimi, huquqiy normalar 
va huquqiy munosabatlar, huquq ijodkorligi va huquqni qo'llash 
faoliyatining o'zaro nisbati hamda sud organlarining funksiyalari 
ta’riflaridan kelib chiqiladi.
Umuman tizimlaming, shu jumladan huquq tizimi va uning 
kichik tizimlarining mazmun belgilarini o'rganish jarayonida shu 
narsa diqqatga sazovorki, ko'pgina mualliflar yaxlit tizimli tuzilma­
lar haqida gapirganda awalambor o'zaro bog'langan va o'zaro 
ta’sirga kirishuvchi kichik tizimlar va elementlar majmui (“yig'indisi”, 
“to'plami” va h.k.)ni, qismlarning ma’lum belgilarga qarab birlash- 
ishini va boshqa shunga o'xshash holatlarni qayd etadilar. Nati- 
jada huquq sohasida turli tartibli (normativ, davlat-huquqiy, kiber­
netik, axborot va boshqa) tizimlardan iborat bo'lgan obyektiv 
tarkib topgan ijtimoiy tuzilmalar mavjudligi ayon bo'ladi; bu tizim­
larni o'zaro bog'liq bo'lgan alohida kichik tizimlar va elementlarga 
ajratish mumkin. Ular ma’lum tarzda joylashgan va tartibga solin- 
gan bo'lib, muayyan vazifalarni bajaradilar, boshqaruv bosqichlari 
va funksiyalarini amalga oshiradilar hamda qo'yilgan maqsadlar 
sari harakat qiladilar. Huquq tizimi va uning kichik tizimlari maz- 
mun-mohiyatining tavsifi ma’lum darajada mana shunday.
Huquqiy informatika huquq tizimi va uning kichik tizimlarini 
ta’riflash va tavsiflashda ana shunday yondashuvlardan foydala- 
nadi hamda ularni o'zining o'rganish obyekti sifatida ana shunday 
ko'rinishda ko'rib chiqadi. Ammo bunda u mazkur o'rganishga 
o'zining ba’zi bir tuzatishlarini ham kiritadi. Bu tuzatishlarning
www.ziyouz.com kutubxonasi

mazmuni quyidagilardan iboratdir. Huquqiy informatika huquq tiz­
imi va uning kichik tizimlariga tizimli axborot tuzilmalari, ya’ni 
ma’lum tarzda joylashgan va ma’lum maqsadlar yo'nalishida o'zaro 
ta’sirga kirishuvchi, asosiy o'ziga xos belgisi tizimli-axborot sifatlari 
va belgilarining mavjudligi bo'lgan qismlar, kichik tizimlar va ele- 
mentlar to'plami deb qaraydi. Ya’ni huquqiy informatika foydalanu- 
vchilami qiziqtiruvchi har qanday axborotlar, har qanday ma’lumotlar 
va xabarlarni aks ettiruvchi har qanday huquqiy tuzilmalarni 
o'rganadi.
Tabiiyki, (huquq tizimining, uning kichik tizimlarining) har qan­
day huquqiy axborot tuzilmasini tahlildan o'tkazish jarayonida 
uning statistik va dinamik jihatlarini ajratish mumkin, ammo ular 
bir-biridan ajralgan emas, balki bir-biri bilan chambarchas bog'liq 
bo'ladi. Boshqacha aytganda, mazkur tuzilmalarning istalgan birini 
ko'rib chiqish jarayonida dastlab ulaming qismlari, kichik tizimlari 
va elementlari majmuini tahlildan o'tkazish (tuzilmani statikada 
o'rganish) lozim. So'ngra o'rganish jarayonida mazkur qismlar, 
kichik tizimlar va elementlarning tashkiliy holati, ya’ni ulaming 
tartibi ajratiladi (tuzilmani statikada o'rganish davom ettiriladi); 
keyin huquqiy axborot tuzilmasining o'zaro aloqalariga e’tibor 
qaratiladi (tuzilmani statika va dinamikada o'rganish); so'ngra 
qismlar, kichik tizimlar va elementlarning qo'yilgan maqsadlar 
yo'nalishidagi o'zaro ta’siri ko'rib chiqiladi (axborot tuzilmasini 
dinamikada o'rganish); shundan so'ng umumiylik, informativlik va 
boshqariluvchanlik singari sifat va belgilar bilan tavsiflanuvchi 
kichik tizimlar va elementlardan yaxlit huquqiy tuzilmani ajratish 
talab etiladi (tizimni statika va dinamikada tahlildan o'tkazish); va 
nihoyat, umuman huquq tizimidagi va uning kichik tizimlaridagi 
axborot jarayonlarining tashkil etilishini o'rganish lozim (tuzilmani 
dinamikada tavsiflash).
Bu muhim xossalar huquqiy axborot tuzilmalarigagina xos emas. 
Ularni boshqa ijtimoiy tuzilmalar - iqtisodiy, siyosiy, g'oyaviy, 
ma’naviy, madaniy va bpshqa tuzilmalarni tahlildan o'tkazish jaray­
onida ham aniqlash mumkin. Ammo mazkur belgilarni ajratish va 
o'rganish yuristga voqelik haqidagi an’anaviy normativ-huquqiy 
tasawurlar doirasidan chiqish, huquq tizimi axborot-boshqaruv 
ta’siriga bo'ysunadigan hodisa sifatida mavjud yoki mavjud emas- 
ligi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Huquq sohasida
www.ziyouz.com kutubxonasi

ma’lum kichik tizimlar va elementlarning mavjudligi, ularning o'ziga 
xos tarzda tartibga solinganligi va ishlash jarayonidagi o'zaro 
aloqalari, o'zaro ta’siri va izchilligi axborot tuzilmalarini farqlash, 
ularning tuzilishi, funksiyalari, aloqa kanallari, huquqiy va boshqa 
xil axborot oqimlarini tadqiq qilish va o'rganish imkonini beradi.
Axborot tuzilmalari (faqat huquq tizimigina emas, uning kichik 
tizimlari ham alohida tizimlar sifatida) ijtimoiy tuzilmalarning mu­
rakkab turi ekanligi shubhasizdir. Huquqiy axborot tuzilmalari jami­
yatning qismlari, ajralmas kichik tizimlari sifatida uning faoliyati va 
rivojlanishida o'ziga xos tirik organizmlar bo'lib xizmat qiladi. Bu 
tuzilmalarni davlat organlari, jamoat birlashmalari, huquq norma­
lari, huquqiy munosabatlar subyektlarining xulq-atvori, huquqiy 
ta’sir ko'rsatish vositalari, huquqiy qarashlar hamda boshqa obyek- 
tlar va hodisalaming u yoki bu darajada muhim birlashmalari deb 
ta’riflash mumkin. Bunday birlashishning maqsadi huquq sohasi, 
huquq sohasidagi axborot ta’minoti va boshqaruv nazariyasi va 
amaliyotidagi real ahvol bilan mos keladi. Yuqorida qayd etib 
o'tilganidek, bu yerda global ijtimoiy-huquqiy tuzilmalar (huquq 
tizimi jamiyat tizimining bir qismi sifatida) hamda ularning turli 
kichik tizimlari, elementlari (aytaylik, prokuratura, sud, adliya, ichki 
ishlar organlari), huquqiy ong, huquqiy tartibga solish, huquq 
ijodkorligi, qonuniylik, huquq-tartibot, huquqiy madaniyat va huqu­
qiy tarbiya mexanizmlari axborot tuzilmalari sifatida ishtirok etishi 
mumkin. Xo'jalik, moliya, mehnat, jamoa xo'jaligi, yer va boshqa 
ijtimoiy munosabatlami huquqiy tartibga solishning alohida mex­
anizmlari muhim huquqiy axborot tuzilmalari hisoblanadi.
Tabiiyki, boshqa ijtimoiy tizimlar singari, huquqiy axborot tuzil- 
malariga ham alohida integrativ xususiyatlar xos bo'lib, ular maz­
kur tuzilmalarning kichik tizimlari va elementlari majmuiga bog'liq 
emas. Masalan, (axborot tizimi sifatidagi) alohida huquq norma­
sining informatsion amal qilish mexanizmining keng ma’lum bo'lgan 
modelini olaylik. Mazmunan bu tizim qator kichik tizimlar va 
elementlardan - mazkur normani qo'llovchi subyektning informat­
sion ma’lumotlari to'plami sifatidagi huquq normasi, huquqiy mu­
nosabatlar, subyektning xulq-atvori, sanksiyalar va hokazolardan 
tarkib topadi. Bu qismlarning har biri yaxlit bir butun huquqiy 
axborot tuzilmasini tashkil eta olmaydi. Biroq, dialektik yo'l bilan 
birlashgach, bu kichik tizimlar va elementlar alohida huquq nor-
www.ziyouz.com kutubxonasi

masi miqyosida huquqiy-axborot tartibga solish mexanizmini tashkil 
etadi. Bu mexanizm huquqiy munosabatlaming tegishli subyektlari 
xulq-atvorini yo'naltirishga va ularni axborot jarayonlari asosida 
boshqarishga qodirdir.
Ko'rib chiqilayotgan tuzilma ichida axborot aloqalari va o'zaro 
ta’sirlarining mavjudligi (huquqning alohida normasi miqyosida 
huquqiy tartibga solish mexanizmi) mazkur tuzilma boshqa tuzil- 
malar bilan o'zaro ta’sirga kirishish jarayonida yaxlit (masalan, 
iqtisodiy yoki siyosiy yo'sindagi) axborot organizmi sifatida ishtirok 
etishini isbotlaydi. Huquqiy axborot tuzilmasi o'z kichik tizimlari va 
elementlariga faol ta’sir ko'rsatadi hamda ularni muayyan vazi­
falarni hal qilish jarayonida o'zgartiradi. Natijada alohida kichik 
tizimlar va elementlar o'zining regulyativ, axborot xususiyatlari va 
xossalarini o'zgartirib, yangi sifat xususiyatlariga ega bo'ladi (biz- 
ning holda huquqiy munosabatlar subyektlarining xulq-atvori vaqt 
o'tishi bilan soddalashishi yoki murakkablashishi, subyektlar 
majburiyatlarini bajarmagan taqdirda sanksiyalar miqdori o'zgarishi, 
huquqiy axborot oqimlari kamayishi yoki ko'payishi mumkin).
Huquqiy axborot tuzilmalari o'z kichik tizimlari va elementlari 
to'plamiga egadirlar. Huquqiy tuzilmalaming qismlari mexanik tarzda 
emas, balki ularning ichki tuzilishidan, mazkur axborot tuzilmalar 
tarkib topishi va rivojlanishining obyektiv qonuniyatlaridan kelib 
chiqib birlashgandir. Huquqiy voqelik sohasidagi axborot va 
boshqaruv nuqtai nazaridan bu davlat organlari, shu jumladan 
huquq muassasalari, huquq normalari, ijtimoiy munosabatlar, alo­
qa kanallari, huquqiy axborot va boshqalar bo'lib, ulaming o'zaro 
ta’siri yaxlit huquqiy tuzilmani tashkil etadi. Huquq sohasidagi 
axborot ta’minoti va boshqaruvning nazariyasi hamda amaliyotida 
kichik tizimlarning keng doirasi ajratiladi - bular huquqni, huquqiy 
tartibga solish, huquqiy targ'ibot, huquqiy madaniyat mexanizm- 
larini qo'llovchi davlat hokimiyati, boshqaruvi, adliya va prokurat- 
ura organlari hamda boshqa obyektlardir. Bu holda qonun loyiha- 
larini muhokamadan o'tkazish va qabul qilish, xo'jalik nizolarini hal 
qilish, sudda ishlami ko'rib chiqish, huquqiy bilimlarni targ'ib qilish 
va boshqa shunga o'xshash jarayonlar ham kichik tizimlar va 
elementlar bo'lib xizmat qiladi.
O'rganilayotgan kichik tizimlar va elementlarning tarkibi huqu­
qiy axborot tuzilmasining mazmunini tashkil etadi. Yaxlit tuzilma-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ning ijtimoiy va informatsion tabiati va yo'nalishi kichik tizimlar va 
elernentlarning ichki tashkilotiga bog'liq bo'ladi. Masalan, huquqiy 
tartibga solish mexanizmining ijtimoiy va informatsion tabiati, un­
ing maqsadlari, vazifalari, funksiyalari, “axborotga to'liqligi”, axborot 
bilan ta’sir ko'rsatish va boshqarish usullari xo'jalik, ma’muriy, 
moliyaviy va boshqa munosabatlarni huquqiy tartibga solishning 
sohaviy mexanizmlari tarkibi va ichki tashkilotiga ko'p jihatdan 
bog'Iiqdir. Huquqiy axborot tuzilmasining kichik tizimlari va ele- 
mentlarida sodir bo'luvchi o'zgarishlar umuman mazkur tizimda va 
uning xossalarida ham tegishli o'zgarishlar ro'y berishiga olib 
keladi, Natijada huquqiy axborot tuzilmasining kichik tizimlari va 
elementlari uning substansional, mazmun jihati, tuzilmaning ichki 
tashkiloti negizi bo'lib xizmat qiladi.
Tashkilot statik, qotib qolgan hodisa emas. U huquqiy axborot 
tuzilmasining tegishli qismlariga (pog'onalari, turlari, yo'nalishlariga 
qarab) u yoki bu ishaklda ta’sir ko'rsatadi, ularni har xil tartibli 
munosabatlar bilan birlashtiradi, ularga ma’lum umumiylik baxsh 
etadi hamda yangj tizimli, informatsion va boshqa sifatlarning 
yuzaga kelishiga spbab bo'ladi. Tuzilmaning (huquq normalari, 
davlat organlarining huquqni qo'llash faoliyati, huquqiy-axborot 
ta’siri ko'rsatish va boshqalaming) nisbatan barqarorligi huquq va 
jamiyatning huquq tizimini rivojlantirish sohasida axborot bilan 
ta’minlashni muvofiq ravishda yo’lga qo'yish uchun katta ahami­
yatga egadir. Huquqiy axborot tuzilmasining alohida kichik tizimlari 
va elementlarida sodir bo'luvchi o'zgarishlar (qonunchilikdagi qay­
ta qurish, huquqni qo'llovchi boshqaruv, sud organlari ishining 
tashkilotidagi o'zgarishlar va hokazolar) uning tuzilishiga munta- 
zam ta’sir ko'rsatadi. Ammo uning (siyosiy, konstitutsiyaviy, iqti­
sodiy) negizi barqaror bo'lib, huquqiy-axborot voqeligining yax- 
litligini saqlab qoladi. Kichik tizimlar o'zaro ta’sirining barqaror 
aloqalari mavjud bo'lmaganida, huquqiy axborot tuzilmasi o'z zim- 
masiga yuklangan ijtimoiy maqsadlar, funksiyalar va vazifalarni 
samarali amalga oshira olmas edi.
Bu o'rinda barcha huquqiy axborot tuzilmalari, har qanday 
tizimlar va ularni tashkil etuvchi kichik tizimlar, elementlar singari, 
ma’lum tarzda joylashishini qayd etib o'tish lozim. Bu ularga 
ko'plab tuzilishlarga egalik xos ekanligini, bir tizimli huquqiy- 
axborot tuzilmalari bilan bir qatorda ko'p tizimli huquqiy-axborot
www.ziyouz.com kutubxonasi

tuzilmalari ham mavjudligini anglatadi. Shuning uchun ham, masa- 
lan, alohida huquq normasi miqyosida ijtimoiy munosabatlarni 
huquqiy tartibga solish mexanizmiga nisbatan sodda, bir tizimli 
axborot tuzilmasi deb qarash mumkin. Ammo huquq instituti yoki 
sohasi miqyosida ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish 
mexanizmi ko'plab oddiy kichik tizimlar (tizimlar) — tegishli huquq 
normalari, huquqiy munosabatlar, subyektlar xulq-atvori, huquqiy 
axborot oqimlari va hokazolami o'z ichiga oladi hamda ko'p tizimli 
axborot tuzilmasi sifatida faoliyat ko'rsatadi. Bu yerda barcha 
ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmi ko'p 
tizimli tuzilmaning cho'qqisi bo'lib, u juda ko'p qismlardan — huquq 
normalari, institutlari, huquq sohalari, huquqiy ta’sir ko'rsatish 
vositalari, huquqiy munosabatlar, huquqiy-axborot ma’lumotlarining 
turlari hamda boshqa obyektlar, hodisalar va jarayonlardan tashkil 
topadi.
Ko'p tizimli tuzilmalarni boshqa huquqiy axborot tuzilmalari -
huquqiy ong (individual, jamoaviy, ommaviy) mexanizmi, huquq 
ijodkorligi mexanizmi (mamlakat, avtonom respublika, o'lka, viloy­
at, vazirlik miqyosida), qonuniylik mexanizmi (prokuratura organ- 
larining mamlakat, avtonom respublika, o'lka, viloyat, shahar miqy­
osida qonuniylikni mustahkamlash borasidagi faoliyati), huquq- 
tartibot mexanizmi (masalan, mamlakat IIV, o'lka, viloyat ichki 
ishlar boshqarmalari faoliyati doirasida) va boshqa tuzilmalar 
doirasida ham ko'rsatib berish mumkin.
Natijada yuridik nazariya va amaliyotda ijtimoiy hodisa va 
jarayonlaming ma’lum tizimini hosil qiluvchi yaxlit, huquqiy axborot 
tuzilmalarining ma’lum iyerarxiyasi vujudga keladi.
Tabiiyki, huquq sohasidagi axborot faoliyati ma’lum maqsadga 
ham ega bo'ladi. Zotan, maqsadsiz harakat mantiqsiz harakatdir. 
U yoki bu huquqiy axborot tuzilmalarining oldidagi xilma-xil maqsad- 
larni biron-bir umumiy maqsadlarga bog'Jash juda ham qiyin. 
Shuning uchun ham biz umuman huquq tizimi hamda uning kichik 
tizimlarining ijtimoiy, huquqiy-axborot faoliyatining xususiyatini aks 
ettiruvchi va mohiyatan har xil omillar bilan belgilanuvchi maqsad- 
larning ayrim asosiy turlarini ajratib o'tishni lozim deb topdik. Bu
о rinda: huquq tizimining xo'jalik munosabatlari va boshqaruvni 
yangilash va rivojlantirishdan iborat bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy mu- 
nosabatlarini; huquq tizimining ijtimoiy tuzumni mustahkamlash-
www.ziyouz.com kutubxonasi

dan, jamiyatni ijtimoiy rivojlantirish vazifalarining eng muvofiq rav­
ishda hal qilinishiga yordam berishdan, mamlakatning mudofaa 
qobiliyatini mustahkamlashdan iborat bo'lgan ijtimoiy-siyosiy 
maqsadlarini; ishlaydigan qonunlar va qonun hujjatlarini ishlab 
chiqish, umumxalq muhokamasidan o'tkazish va qabul qilishdan 
(huquq ijodkorligi mexanizmining maqsadlaridan biri), odil sudlovni 
samarali amalga oshirishdan, jinoyatlarni tergov qilish va ochish- 
dan (jinoyat adliyasi tizimining maqsadlaridan biri), huquqiy axborot­
larni tezkorlik bilan tarqatishdan (huquqiy axborot umumdavlat 
tizimining maqsadlaridan biri) va hokazolardan iborat bo Igan 
ijtimoiy-huquqiy maqsadlarni ajratish mumkin.
Huquqiy axborot tuzilmalarining ko'p maqsadli xususiyati tag'in 
shu bilan izohlanadiki, ularning asosida ma’lum yuridik, informat- 
sion va boshqa vazifalarni hal qilish uchun yaxlit bir butunga 
birlashtirilgan turli kichik tizimlar va elementlaming faoliyati yotadi. 
Ulaming ko'pchiligining (masalan, huquqni muhofaza qilish organ­
lari va mansabdor shaxslarning) faoliyati qonunlar bilan tartibga 
solinadi. Ularning har birining oldiga ma’lum maqsadlarga erish- 
ishga qaratilgan vazifalar qo'yiladi. Bu maqsadlar bir-birini to'ldiradi 
va shu bilan bir vaqtda ularga har xil yo'nalish beradi. Ammo ular 
o'zining ijtimoiy tabiatiga ko'ra bir-biriga zid kelmaydi. Natijada 
huquqiy axborot tuzilmalari belgilangan maqsadlarga erishish mu- 
nosabati bilan yuzaga keluvchi vazifalarni hal qilishga mo'ljallangan 
yaxlit mexanizmlar bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, ularning 
ko'p sonli tuzilishi va funksiyalari maqsadlar tuzilmasi bilan o'zaro 
bog'liqdir. O'z navbatida, huquqiy axborot tuzilmalari turli kichik 
tizimlari va elementlarining maqsadlari bir-biri bilan quyidan yuq- 
origa qarab (masalan, individual huquqiy ong mexanizmidan jami- 
yatdagi ommaviy huquqiy ong mexanizmigacha) ma’lum tarzda 
bog'langandir. Bu ma’noda huquqiy axborot tuzilmalari maqsadlari 
majmui maqsadlarning ayrim iyerarxik “daraxti”ni hosil qiladi. Bu 
daraxt mazkur tuzilmalaming tashqi regulyativ-axborot ta’sirlarini 
shakllantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Huquqiy axborot tuzilmalarining ko'pgina kichik tizimlari va ele- 
mentlari (masalan, adliya, sud, prokuratura organlari) maqsadlar 
nuqtai nazaridan ikki vazifani bajarishi mumkin: yaxlit axborot 
tuzilmalari sifatida ular boshqa tuzilmalar tarkibiga (masalan, dav­
lat apparatiga yoki yagona tizim sifatidagi jamiyatga) kiradilar va
www.ziyouz.com kutubxonasi

shu bilan bir vaqtda, huquq tizimi va uning kichik tizimlarining 
qismlari sifatida huquqiy axborot yordamida ma’lum ijtimoiy muno- 
sabatlarni tartibga soluvchi mustaqil tuzilmalar hisoblanadilar.
Barcha huquqiy axborot tuzilmalarini yuqorida ko'rsatilgan tart­
ibga solish funksiyalarini bajaruvchi, ya’ni tartibga solish maqsad 
va vazifalarini ishlab chiqish, zarur axborotni to'plash va qayta 
ishlash, zarur yuridik qarorlar qabul qilish, ularni ijrochilarga 
yetkazish, ularning bajarilishini nazorat qilishga qodir bo'lgan 
huquqiy-axborot ta’siri ko'rsatish, huquq ijodkorligi va huquqiy 
tarbiya subyektlari va obyektlariga ajratish mumkin. Huquqiy- 
axborot ta’siri subyektlari jumlasiga tegishli davlat hokimiyati, 
boshqaruv, sud, prokuratura organlari, jamoat tashkilotlari va 
mansabdor shaxslar kiradi. Axborot ta’siri subyekti huquq norma- 
lari va sanksiyalarni qo'llaydi, huquq maqsadlari, ko'rsatmalarini 
hamda boshqa huquqiy va nohuquqiy vositalarni amalga oshiradi. 
Bu ma’noda u boshqaruv funksiyasini bajaruvchi hamda xilma-xil 
obyektlarga ta’sir ko'rsatuvchi keng va sermazmun ijtimoiy-huqu- 
qiy birlik sifatida faoliyat ko'rsatadi. Axborot ta’siri obyekti — bu 
huquqiy munosabatlar subyektlari, korxonalar, muassasalar, tashkil­
otlar, mansabdor shaxslar, mutaxassislar, fuqarolar va boshqalarn- 
ing xulq-atvoridir. Huquqiy tuzilmalar hamda ularning kichik tizim­
lari va elementiari ham axborot ta’siri obyektlari bo'lishi mumkin.
Huquqiy ta’sir subyektlari va obyektlari to'g'ri va teskari axborot 
aloqalari kanallari orqali bog'lanadilar. Bu kanallar vazifasini dav­
lat xizmatchilari, ommaviy axborot vositalari, aloqa vositalari, mehnat 
jamoalari, fuqarolar va boshqalar bajaradi. To'g'ri axborot alo­
qalari kanallari ta’sir ko'rsatuvchi kichik tizimdan ta’sirni qabul 
qiluvchi kichik tizimga tomon, teskari axborot aloqalari kanallari 
esa - ta’simi qabul qiluvchi kichik tizimdan ta’sir ko'rsatuvchi 
kichik tizimga tomon harakat qiladi. To'g'ri va teskari axborot 
aloqalari kanallari huquqiy axborot tuzilmalarining muhim tarkibiy 
komponentlari bo'lib, tuzilmalar ularsiz statik, harakatsiz holatda 
qolgan bo'lardilar.
Nihoyat, biz huquqiy axborot tuzilmalariga o'zini o'zi tartibga 
solish xos ekanligini yuqorida qayd etib o'tdik. Ko'rsatilgan kichik 
tizimlarning kanallari orqali muntazam o'zaro ta’sirga kirishish 
jarayonida u axborotni yig'ish, qayta ishlash va baholash, yuridik 
qarorlar qabul qilish, teskari axborot aloqasi va boshqa harakat-
www.ziyouz.com kutubxonasi

larni amalga oshirish orqali huquqiy tuzilmalarning ma’lum sifat- 
larini saqlab qolishga qaratiladi. Fuqarolik jamiyati sharoitlarida 
bu o'zini o‘zi tartibga solish keng doirada amalga oshiriladi. 
To'laqonli fuqarolik jamiyati turli ijtimoiy munosabatlarga keng 
miqyosda va samarali huquqiy-axborot ta’siri ko'rsatish uchun 
barcha zarur sharoitlar, vositalar va usullarga ega bo'ladi. Ammo 
bunda ijtimoiy hayot va amaliyot ma’lum cheklashlar belgilaydigan 
axborot bilan ta’minlashning obyektiv sharoitlari va imkoniyatlarini 
e’tiborga olish lozimdir.
Huquqiy axborot tuzilmalariga faoliyat va rivojlanishning ma’lum 
qonuniyatlari xosdir (bu ayniqsa global tizim - jamiyatning huquq 
tizimiga taalluqlidir). Mazkur qonuniyatlar hodisalar o'rtasidagi alo- 
qalaming obyektivligini tavsiflaydi. Hodisalar va jarayonlarga tizim- 
li-axborot yondashish, yuridik nazariyaning hozirgi taraqqiyot bos- 
qichida huquqni tizimli-axborot o’rganish jarayonida bulaming bar- 
chasini e’tiborga olish va ulardan foydalanish lozim. Huquqiy 
axborot tuzilmalarida o'zini o'zi boshqarish ayni holda ijtimoiy 
hodisalarning stixiyali ravishda paydo bo'lishi va izdan chiqishiga 
qarshi qaratilgandir.
Boshqaruv jarayonida huquqiy tuzilmalar bir sifat holatidan 
boshqa sifat holatiga o'tadilar hamda ichki (maqsad va vazifalar 
qo'yish, tashkil etish, kommunikatsiyalarni aniqlash va h.k.) va 
tashqi (ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, qonuniylikni mus­
tahkamlash, jinoyatchilikka qarshi kurash, fuqarolaming huquq va 
manfaatlarini himoya qilish va h.k.) funksiyalarni amalga oshiradi- 
lar. Birinchi holda axborot oqimlari tizimlar ichida aylanadi, bino- 
barin, boshqaruv jarayonlari ijtimoiy-huquqiy birlik doirasida amal­
ga oshiriladi. Ikkinchi holda huquqiy tuzilmalar tashqi muhit, ya’ni 
o'zini qurshagan iqtisodiy, siyosiy, madaniy, huquqiy va boshqa 
tizimlar bilan bog'lanadi, ulardan signallar (axborot) oladilar ham­
da ulaming tegishli ta’sirini his etadilar. O'z tomonidan ular tashqi 
muhitga ma’lum axborot ta’siri ko'rsatadilar.
Huquqiy axborot tuzilmalarining tashqi muhit bilan o'zaro ta’siri 
realdir. Bu ko'p sonli axborot aloqalari va munosabatlariga ega 
bo'lgan huquqiy tuzilmalarda o'z ifodasini topadi. Ularni, barcha 
ijtimoiy jarayonlar singari, hisobga olish va matematik tahlildan 
o'tkazish juda ham qiyin. Bu huquqiy axborot tuzilmalarini 
boshqarishni boshqaruvning murakkab turiga aylantiradi hamda
www.ziyouz.com kutubxonasi

uni informatika va kibernetika vositalari va usullari nuqtai nazari- 
dan optimallash jarayonida qiyinchiliklar tug'diradi.

Download 6,82 Mb.