IV BO B. O 'Z B E K IS TO N R ESPU B LIK A S IN IN G

materiya, ong va jamiyat harakatining har xil tur va shakllari 
uchun sifat jihatidan har xil bo'ladi.
Axborotni tavsiflaganda uning to'liqligi, o'z vaqtida olingani, 
aniqligi, to'g'riligi, foydaliligi va qimmati haqida gapiriladi.
To'g'ri qaror qabul qilish uchun minimal, ammo yetarli 
ma’lumotlar majmuidan iborat axborot to'liq axborot bo'ladi.
Vaqt o'lchovini hisobga olgan holda qaror ishlab chiqarishda 
hisobga olinishi mumkin bo'lgan axborot vaqtida olingan axborot 
hisoblanadi.
Axborotning aniqligi ifoda etilgan o'lchovning yaqinlik darajasi 
hamda mazkur o'lchovning asl ma’nosi bilan belgilanadi.
Axborotning to'g'riligi - bu uning real mavjud bo'lgan obyekt- 
larni zarur darajada aniqlik bilan ifoda eta olish xususiyatidir.
Axborotning foydaliligi undan u yoki bu sohada foydalanish 
xususiyatlari bilan belgilanadi.
Axborotning qimmati - uning sifatining kompleks ko'rsatkichi, 
muayyan sohada qaror qabul qilish uchun yaroqlilik mezonidir.
Pragmatik axborot nazariyasi uning muayyan foydalanuvchi 
uchun qimmatliligi muammolarini o'rganadi. Semantik axborot nazari­
yasi axborotning mazmunliligi va harakatchanligini, uning mazmuni 
va ma’nosini o'rganadi.
Har qanday jamiyatda axborot quyidagi asosiy vazifalami ba- 
jaradi:
integrativ vazifa — jamiyat a’zolari va ijtimoiy tabaqalami jipslash- 
tirish;
kommunikativ vazifa — o'zaro muomala va til topishish;
instrumental vazifa — ishlab chiqarish va boshqaruvni tashkil 
etishda ishtirok etish;
ma’rifiy vazifa - tabiat, jamiyat va tafakkurning obyektiv qonu- 
niyatlarini o'matish.
Jamiyat - bu qator erkin tizimchalardan tuzilgan yaxlit ko'p 
omilli tizimdir. U axborotga ega bo'lish, undan foydalanish, uni 
saqlash va uzatish vositalarining mavjudligi bilan mustahkamlana- 
di. To'g'ridan-to'g'ri aloqalar uchun haddan tashqari katta bo'lgan 
jamiyatda bunday vositalar vazifasini matbuot, kitoblar, radio, 
telefon aloqasi, telegraf, pochta va boshqalar bajaradi.
Kishilik taraqqiyoti tarixida bir nechta informatsion inqiloblar 
sodir bo'lgan. Birinchi inqilob o'zaro muomala va aloqa vositasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

sifatida tilning paydo bo'lishi bilan bog'liq. Til bundan 25 ming yil 
muqaddam vujudga kelgan. Bugungi kunda jahonda qariyb 3 
mingta til mavjud.
Ikkinchi inqilob - yozuv va matbaachilikning ixtiro qilinishi 
bo'lib, bu bilimlarni tarqatishda sifat va son jihatidan katta sakrash- 
ga olib keldi.
Uchinchi inqilob telegraf, telefon va radioning ixtiro qilinishi 
bilan bog'liq.
To'rtinchi inqilob (XX asming 50-70- yillari) kompyuter texnologi- 
yalarining ishlab chiqilishi bilan bog'liq. Mikroprotsessorlar va 
integral sxemalar negizida kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari 
va ma’lumot uzatish tizimlari yaratildi.
Axborot iqtisodiy, siyosiy, ilmiy-texnik faoliyat, boshqaruv faoli­
yati va boshqa faoliyat jarayonida yaratiladi va shundan so'ng u 
informatsion jarayonga kiritiladi. Ishlab chiqarilgan axborot moa- 
diy-buyum shakliga solinadi.
Axborot yaratish jarayoni ikki shaklda amalga oshiriladi:
— axborot ishlab chiqarish mazkur subyekt, idora, jamoa, 
ishlab chiqarish bo'g'inining mustaqil vazifasi hisoblanadi. Bunga 
ommaviy axborot vositalarining faoliyati misol bo'la oladi;
— axborot ishlab chiqarish asosiy jarayonni kuzatib borish va 
uni bog'lashdan iborat qo'shimcha vazifani bajaradi. Bunga ijti­
moiy ishlab chiqarishning har qanday shakli misol bo'la oladi.
Huquqiy axborotlar huquq ijodkorligi va huquqni qo'llash faoli­
yati jarayonida yaratiladi.
60- yillardan e’tiboran axborot xizmatlari bozori vujudga kela 
boshladi. Ulaming muhim turlaridan biri axborot bazalarini taqdim 
etish hisoblanadi. 70- yillaming o'rtalaridan boshlab foydala- 
nuvchidan olisdagi ma’lumotlar bazalaridan o'zaro aloqa vositas- 
ida axborot qidirish axborot xizmatlarining yetakchi turiga aylandi.
80- yillaming o’rtalarigacha bu bozorda yetakchi o'rinni AQSH 
egallab keldi. 80- yillaming o'rtalaridan AQShga Yaponiya va 
G'arbiy Yevropa mamlakatlari yetib ola boshladi.
Bugungi kunda quyidagi axborot turlari eng muhim o'rin tutadi:
— birja va moliya axborotlari - qimmatbaho qog'ozlarning 
kotirovkalari, valyuta kurslari, hisob stavkalari, tovarlar va sar- 
moyalar bozori, investitsiyalar, narxlar;
— tijorat axborotlari - kompaniyalar va firmalar, korporatsiyalar,
www.ziyouz.com kutubxonasi

ularning ish yo'nalishlari, mahsulotlari va narxlari, moliyaviy ahvo- 
li, aloqalari, bitimlari va rahbarlari haqidagi axborotlar, iqtisodiyot 
va biznes sohasidagi yangiliklar.
Axborot ko'pincha tovarga qiyoslanishiga qaramay, u tovar 
hisoblanmaydi. Fuqarolik qonun hujjatlariga muvofiq, «mulk» va 
«tovar» tushunchalari mulkiy huquqqa kiradi. Axborot «mulk» 
toifasiga kirmaydi. U oldi-sotdi yo'li bilan ayirboshlashga 
mo'ljallanmagan. Shuning uchun ham tovar ishlab chiqarish qonun- 
larini axborotga joriy etish mumkin emas.
Amerikalik olim N. Viner axborotga tovar sifatida yondashish 
uning noto'g'ri tushunilishiga olib kelishini ko'rsatib o'tgan. Axborotni 
tovar ishlab chiqarish qonunlariga bo'ysunadigan informatsion 
nashrlar (kitoblar, davriy nashrlar) bilan aralashtirib bo'lmaydi.
Axborot jarayonlari matematika tilida bayon etilishi mumkin. 
Tarqatish axborotning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi.
Informatika mutaxassislari tomonidan jamiyatda axborotlaming 
son jihatidan ortib borishi qonuni o'rnatilgan bo'lib, u quyidagi 
eksponensial funksiya ko'rinishiga ega:
Y = ex.
Mazkur funksiyaning grafigi 4-rasmda keltirilgan.
1800-yildan boshlab axborotlar hajmi har 50 yilda, 1950-yildan
- har 10, 1970-yildan - har 5, 1990-yildan - har yili ikki baravar 
ortib borgan.
Axborotlar sonining jadal o'sishi sekinlashmaydi. Bu inson 
faoliyati ko'lamining muntazam kengayib borishi natijasida, asosan 
Yer yuzasi, osti va atmosferasi, okeanlar, koinot, mikroolam va 
boshqalami o'rganish jarayonida olinadigan axborotlar (ma’lumotlar) 
hisobiga sodir bo'ladi.

Download 6,82 Mb.