Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab «Adabiyot»

Kapalakning gul emganin ko'rdim,

Eslab ketdim seni, malagim...

Sen berdingmi, shuncha shirin she'rni, Ey, barglari ko'm-ko'k palagim?

Badiiy obrazlarga to'la bu mo'jaz she'rda bolalik yashnoq «gu1»ga, «barglari ko'm-ko'k palak»ka, go'zal «malak»ka o'xshatilsa, shoir o'zini gul hidini emuvchi, dilbar malak boshi uzra parvona bo'luvchi kapalakka mengzaydi. (Bir narsaga albatta e'tibor bering: shoir o'zini gul nektari - shirasini yig'uvchi asalariga emas, balki aynan gul hidiga oshiq, shundan mast bo'lguvchi kapalakka o'xshatadi!)

Shoir tmjimayi holi to'g'risida gapirganimizda, uning bolalik davri

ancha qiyinchilikda o'tganini aytgandik. Shunisi qiziqki, har qancha og'ir, musibatli bo'lmasin, inson o'zining beg'ubor bolaligini boshqacha entikish bilan xotirlaydt Chunki bolalikning ozorlari, tashvishlari ham vaqt o'tgan sayin kishiga qadrli bo'lib, tansiq bo'lib boradi.

Usmon Nosir talqinidagi lirik qahramon tabiat bilan to'g'ridan to'g'ri muloqotga kirishadi, uni erkalaydi, unga erkalanadi, undan arazlaydi, undan kechirim so'raydi.

Mana qarang, Siz har kecha ko'radigan oy va uning nurlari, bahor chog'i gullagan bodomning oydin kechadagi suratini shoir oddiy so'zlar bilan qanday chizadi:

Oydin kecha - Taqib suv oqar,

Sutdek oppoq Jimirlab

Har yer Oy aksi yotar.

Har bir joy, Oy nurini

Doirayi kamondan Ko'zga solib

Boqar kumush oy. Ko'rdim yalangdan 

Oy nurini Bodom gullab qolibdi

Deraza Och pushti rangda...

Endi bu tasvirning o'zidanoq usta musavvir qanday surat yaratishi mumkin ekanini o'ylab ko'ring. Shoir esa Siz bilan bizga oddiy tuyuladigan so'zlar rangini, ularning ohangini ilg'aydi, bo'yoq bilan emas, so'z bilan go'zal kartina chizadi.

Modomiki, suhbatimiz shoir tasvirida qayta jonlangan oy to'g'risida borar ekan, keling, uning shu mavzudagi bir she'rini o'qiylik.

..

Yurganmisiz birga oy bilan Oqshom payti ko'm-ko'k o'rmonda? Maysalarga shabnam qo'nganda Shunday yaxshi, tinch bo'lar. ekan!

Havo go'yo tiniq, sof boda, Ko'ngil sezar hayotning sirin.

Men mast bo'lib qoldim bir kecha, Sil o'pkamni ancha yayratdim. Uxlamasdan to tong otguncha, Dilginamni rosa sayratdim.

She'rning birinchi misrasidanoq ko'kda go'yo jim turgandek tuyuladigan oy harakatga tushadi. U shoirga hamroh tutinib, ko'm-ko'k 0 'anon oralab birga kezinadi. Bu holat shoirga hozirga qadar izlab yurgani tanqis muhitni - sokinlik, tinchlikni hadya etadi.

Xo'sh, nega shoir ko'ngli tinchlikni bu qadar qo'msaydi, undan najot izlaydi?

Gap shundaki, ushbu she'r 1935-yilda, Usmon Nosir davolanish uchun shimolga - Boltiq va Oq dengiz bo 'ylariga safar qilgan davrda yozilgan. Bu paytda sobiq sho'ro davlatida mafkuraviy talvasalar tobora kuchayib, xalq orasidan yetishib chiqqan ko'plab ziyolilarni ta'qib etish kampaniyasi avj ola boshlagandi. Gazeta va jurnallar, tez-tez chaqirib turiladigan majlislarda, ayniqsa, shoir-yozuvchilar haqida ko'pdan ko'p tuhmat gaplar aytilardi. Usmon Nosir o'ziga ustoz deb bilgan Cho'lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriy singari ijodkorlarga tinimsiz hujumlar uyushtirilar edi. Yurtidan uzoqda bo'lsa-da, shoirning navqiron ko'ngli bularning baridan ozor chekmasligi mumkin emas edi. Shu tufayli ham shoir o'zining ayni kunlardagi kayfiyatini ifodalab:

Men mast bo'lib qoldim bir kecha, Sil o'pkamni ancha yayratdim. Uxlamasdan to tong otguncha, Dilginamni rosa sayratdim, 

tong otguncha uxlamay erkin qo'shiqlar kuylaganini tushunsa bo'ladi!

Ko'ryapsizki, Usmon Nosir o'zidagi kuchli ijtimoiy dardlarni ham tabiat lirikasi qatlariga singdira oladi, qalb sirlarini shu orqali o'quvchisiga -' yetkaza biladi.

Shoirning xuddi shu yili yozilgan boshqa bir she'rida asl hayot '\fa yosh ko'ngilning undan olgan taassurotlari o'zaro muqoyasa qilinadi. Bu she'rda go'yo hali bolalik zavqidan voz kechishni istamagan shoir ko'ngli bilan real hayotning achchiq-chuchugini totib, sergak torta boshlagan shoir aqli o'zaro muloqotga kirishadi.

YUR, TOG'LARGA CHIQAYLIK...

Yur, tog'larga chiqaylik, Bilasanmi, yoshlik bu 

Mayli, yur! To'ymagan!

Eh... qandayin chiroylik Tinim bilmas, go'yo suv 

Oppoq nuL.. Q'ynagan...

Olmos kabi oppoq qor Shuncha a'lo, chiroylik

Yaltirar. Ko'rinur...

Nega muncha dil oqar, Yur, tog'larga chiqaylik.

Qaltirar? Mayli, yur!

Avvalo, she'rda aks etgan tog'larning ulug'vorligi, ular bag'rini

qoplagan olmos yanglig' oppoq qor nuri har qanday o'quvchi diliga yorug'lik olib kiradi. Butun olam oqlikka burkanganini ko'rgan yoshlar yuragida hozirga qadar bo'lmagan g'alati toshiqish, hayajon bosh ko'taradi. Bu hayajon navqiron yuraklarga sig'may to'lib-toshadi, dilni qaltiratib yuboradi. Zero, bolalik, yoshlikning o'zi ham doirniy harakatga talpinuvchi, bir joyda tinim bilmaydigan sharqiroq suvday toshqin fasldir. Uning ko'ziga dunyodagi barcha narsa mo'jiza bo'lib ko'rinishi, u har bir hodisadan kashfiyot izlashi ham tabiiydir. Tog'lar sari ko'tarilarkan,

bu mo'jaz qalb goyo qanot chiqarib uchadi, tog'larning ulug'vorligini

, .

o'zida ham his etishnijuda-juda xohlaydi. Oppoq nur yoshlikning ko'zim qamashtiradi, hayotni jozibador, faqat go'zallikdan iboratdek qilib ko' rsatadi...

174

og'riqlar shQ.iJ;. qalbini dardlarga to'ldiradi. Albatta, ijodkor bu dardlaming sabab va oqibatini aytib, ular to'g'risida batafsil gapirib o'tirmaydi. Shoir bu ishga majbur ham emas. Qolaversa, ijodkor odam dunyoda faqat o'z tashvishlari bilan yashamaydi. Uning qalbi o'zi mansub bo'lgan xalq tashvish-o'ylariga doimo ochiqdir. Yuqorida eslatganimizdek, o'tgan asrning 30-yillarida sho'rolar davlatida avj olgan qatag'on yosh Usmon Nosir ko'nglini ham chuqur dardlarga to'ldirmasligi mumkin emas edi. Mana shu darddoshlik tuyg'ulari shoirning ko'plab she'rlarida o'z izini qoldiradi. Jumladan, yuzaki qaraganda, yosh yigitning hayot bo'ronlariga ko'ksini ochib yashash ishtiyoqi tasvirlangandek tuyuladigan «Yo'lchi» she'ri ham bu fikrni tasdiqlaydi. Mo'jaz bu she'rni to'lig'icha o'qiymiz:

YO'LCHI

Yo'lchiman, manzilim dengizdan nari,

Lojuvard ufqning tubiga yaqin. Ko'nglimda dardlarim daryodek oqin, Chayqalar ko' zlarim tikilgan sari.

0, yo'llar!

Chu, qora toychog'im! Chu, qora yo'rg'am! Murodga qasd qilib yugurgan yetur. Bo'ronni sevmasa, dil nechun tepur? Tiriklik ne kerak bemehnat, beg'am?! Chu, qora yo'rg'am!

Mazkur she'rni turli yo'sinda tushunish va talqin etish mumkin. Uni, yuqorida aytilganidek, yashashga tashna o'spirinning orzularga to'la hayot dengizi osha yorug' manzillarga talpinishi tarzida talqin etish ham xato bo'lmaydi. Zero, shoir bu she'rni yozganida endigina 23 yoshga kirgan, demak, hayotga shunday yondashishga u to'la haqli ham edi. Biroq, she'rning uchinchi misrasi «Ko'nglimda orzular daryodek oqin»

-shaklida emas, balki aynan «Ko'nglimda dardlarim daryodek oqin» tarzida bayon etilgani bizni o'ylantirmasligi mumkin emas. Shu yoshdagi shoiming ko'ngli ne dardlarga to'lganki, bu dardlar daryodek oqsa? U ne manzillarni ko'zlaganki, tikilganda ko'zlari chayqalsa? Nega u borar manzil ufqning tubida, demakki, ko'z ilg'amas uzoqlarda?

og'riqlar shQ.iJ;. qalbini dardlarga to'ldiradi. Albatta, ijodkor bu dardlaming sabab va oqibatini aytib, ular to'g'risida batafsil gapirib o'tirmaydi. Shoir bu ishga majbur ham emas. Qolaversa, ijodkor odam dunyoda faqat o'z tashvishlari bilan yashamaydi. Uning qalbi o'zi mansub bo'lgan xalq tashvish-o'ylariga doimo ochiqdir. Yuqorida eslatganimizdek, o'tgan asrning 30-yillarida sho'rolar davlatida avj olgan qatag'on yosh Usmon Nosir ko'nglini ham chuqur dardlarga to'ldirmasligi mumkin emas edi. Mana shu darddoshlik tuyg'ulari shoirning ko'plab she'rlarida o'z izini qoldiradi. Jumladan, yuzaki qaraganda, yosh yigitning hayot bo'ronlariga ko'ksini ochib yashash ishtiyoqi tasvirlangandek tuyuladigan «Yo'lchi» she'ri ham bu fikrni tasdiqlaydi. Mo'jaz bu she'rni to'lig'icha o'qiymiz:

Yo'lchiman, manzilim dengizdan nari,

Lojuvard ufqning tubiga yaqin. Ko'nglimda dardlarim daryodek oqin, Chayqalar ko' zlarim tikilgan sari.

0, yo'llar!

Chu, qora toychog'im! Chu, qora yo'rg'am! Murodga qasd qilib yugurgan yetur. Bo'ronni sevmasa, dil nechun tepur? Tiriklik ne kerak bemehnat, beg'am?! Chu, qora yo'rg'am!

Mazkur she'rni turli yo'sinda tushunish va talqin etish mumkin. Uni, yuqorida aytilganidek, yashashga tashna o'spirinning orzularga to'la hayot dengizi osha yorug' manzillarga talpinishi tarzida talqin etish ham xato bo'lmaydi. Zero, shoir bu she'rni yozganida endigina 23 yoshga kirgan, demak, hayotga shunday yondashishga u to'la haqli ham edi. Biroq, she'rning uchinchi misrasi «Ko'nglimda orzular daryodek oqin»

-shaklida emas, balki aynan «Ko'nglimda dardlarim daryodek oqin» tarzida bayon etilgani bizni o'ylantirmasligi mumkin emas. Shu yoshdagi shoiming ko'ngli ne dardlarga to'lganki, bu dardlar daryodek oqsa? U ne manzillarni ko'zlaganki, tikilganda ko'zlari chayqalsa? Nega u borar manzil ufqning tubida, demakki, ko'z ilg'amas uzoqlarda?

«V o'1chi» she'rini o'qirkan, chinakam muxlis ko'ngli bir narsani aniq ilg'aydi. U ham bo'lsa, lirik qahramon - shoir ko'pchilik oddiy odamlar singari yetishish mumkin bo'lgan orzular ko'yida yurgan odam emas. Uning talpingan manzili «murodga qasd qilib yugurish»ni talab qiladi. Bu manzillarga yetmoq hali ne-ne mehnat va g'amni, qanchalar shiddatli bo'ronlami uning boshiga solajak.

Bu qahramonning bizga ibrati shundaki, u 0' zi tanlagan taqdirning olis yo'lida duch kelishi muqarrar bo'lgan qiyinchiliklarga tik boqa oladi. Nafaqat tik boqadi, balki qora yo'rg'asini mashaqqatlar sari yanada tezlaydi.

Shu o'rinda bir masalani ham muhokama qilib ketaylik. Nima uchun lirik qahramonni mashaqqatli yo'llardan olib o'tib, manzillarga eltar

do'sti «qora toychoq», «qora yo'rg'a»?

Bu savolga quyidagicha javob berish mumkin.

Siz 8-sinfga borganingizda Usmon Nosir mavzusiga yana qaytib, uning

tarixiy mavzuda yozgan «Nil va Rim» nomli yirik she'riy asari bilan tanishasiz. Shunda bir narsaga amin bo'lasizki, Usmon Nosir nafaqat qadimiy dunyo yoxud Sharq tarixini, balki, G'arb adabiyotini ham

chuqur bilgan ijodkor edi. Agar Siz ritsarlar to'g'risidagi afsonalar, multiplikatsion va badiiy filmlarga e'tibor bersangiz, aksariyat qahramonlaming jang va sinovlarda qora ot minib qatnashganiga guvoh bo'lasiz. Bunday misolIarni qadimgi Sharq og'zaki ijodida ham ko'plab uchratish mumkin. Qahramonlar faqat bir holatdagina oq otga minadilar - g'alaba, zafar quchgan kezlari!

Afsuski, javonmard shoir Usmon Nosirga o'zi ko'zlagan nurli manzillarga yetib borish nasib etmadi. 1937-yilda ustozlari Cho'lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriy va yana ko'plab ijodkorlar qatori Usmon Nosir ham «xalq dushmani» degan tuhmat bilan ayblandi. U sovuq Sibir o'lkalariga surgun qilindi. Bu paytda shoir bor-yo'g'i 24 yoshga kirgan edi.

Q;lmoqlarda tortgan cheksiz azob-uqubatlari, yurtini sog'inib chekkan tig'onlari oxir-oqibat shoiming navqironjismini yemirdi. Usmon Nosir 1944-yilning mart oyida Rossiyaning Kemerovo viloyatidagi mahbuslar lagerida vafot etdi.

Shoir o'zining mashhur «Nil va Rim» nomli tarixiy asarida «Tun qancha qora bo'lsa, oy shuncha yorug'» degan misralami bitgandi. Darhaqiqat, sho'ro tuzumi har qancha qora, uning qilmishlari har qancha yovuz bo'lmasin, adabiyotimiz osmoni oysiz va yulduzsiz qolmadi.

Osmon Nosj.L.o'zining qisqa umri va ijodi davomida yozib ulgurgan beshta she'rlar to'plami, qator dostonlar, to'rt drama, jahon adabiyoti namoyandalaridan qilgan noyob tarjimalari (A. S. Pushkinning «Boqchasaroy fontani», M. Y. Lermontovning «Iblis), N. A. Dobrolyubovning «Haqiqiy kun qachon keladi?) singari yirik asarlari, Geyne, Gyote, Bayron she'rlari) shoir umrining chin davomi bo'ldi.

Usmon Nosir to'g'risidagi darsimizni shoir hayoti va ijodini chaqmoqqa qiyoslash bilan boshlagan edik. Qarangki, shoiming o'zi «Yurak) nomli she'rida:

Itoat et!

Agar send an

Vatan rozi emas bo'lsa,

Y oril! Chaqmoqqa aylan sen, Yoril! Mayli tamom o'lsam! 

deya qalbiga xitob qilgan edi. Shoirning chaqmoqdek yorqin umri va ijodi hali ko'p asrlar xalqimiz qalbini yoritib turajak.

* * *

Usmon Nosiming quyida berilayotgan ikki she'rini darslikda berilgan she'r namunalariga o'xshab tahlil etishga harakat qiling. Bu ijodiy mashg'ulot Sizni shoir badiiy dunyosiga chuqurroq kirib borishingizni ta'minlaydi.

Kunlarimni yoshligimdan ayamadim,

Menda yoshlik nokaslikni he ch ko'rmadi.

Qiz sevganda, ho'ngir-ho'ngir qon yig'ladim, Go'yo, qalbim amri - azmimni bir so'rmadi.

Y oshligimning tarozusi beposangi,

Bir pallasi bahor toshi bilan og'ir: Sevinchim ko'p... shodligim zo'r... tilim biyron, Qaysi umr shunday yoshlik ko'rdi, axir?

Yuragimga achchiq-achchiq botar edi,

«Bog' ko'chada) sharsharakning mungli kuyi...

Hayron bo'lib, bolalikda o'ylar edim,

Qaydadir deb bu oftobning yotar uyi?

;

Bolaligim gul bog'lami ko'rolmagan,

Ayamadim yoshligimdan kunlarimni, Nokaslikni ravo ko'rmay sevintirdim, Chunki, unga yuragimda o'lib qolgan Bolaligim erkaligin tiriltirdim.

Y oshligimning sarguzashti benihoyat,

Bisoti ham tasodifga to'lib bitgan...

Keyin bilsam, tasodiflar zarur ekan, Hodisani yetaklarkan sababiyat.

Toshkent, 1934

GULZOR - CHAMAN...

Gulzor - chaman. Yur bog'larga

Eltay yetaklab.

Binafshalar terib beray Senga etaklab...

Chakkangga taq! To'lib tursin Oydek yuzlaring.

Kunday yorug', tunday qora Ekan ko'zlaring.

Tingla, erkam, o'rtog'imsan, Ko'nglimni ochay,

Qonim she'r bo'lib oqsin-da, Men qayta ichay.

Istaymanki, oqar qonim Tamom bo'lmasin, Istaymanki, sevar yorim Tashlab ketmasin.

va undan ortiq bo'g'inlardan tashkil she'rda misralarning o'zi ichki

ohangdorlikni tashkil etadiki, bunga

Oq she'rda vazn saqlansa-da, bin o'rni «oq» qoladi. Shuning uchun deyiladi. Qofiya talab etilmagani 1 imkoniyatlari ancha keng bo'ladi,

oladi. M. Shayxzodaning «Mirzo ' «Shoh Edip», V. Shekspirning

She'ming erkin (sarbast) she'r bunda misralardagi hijolar miqdori, l qanday ahamiyat kasb etmaydi. Erki, she'r, libres - erkin so'zlaridan)

yuritiladi. Bunda misralaming turli erkinlik shoirga o'z fikrini izchil ifoda ohangdorlik va ifodalilik talabi, she' beruvchi har bir so'z ijodkor xol chiqarilishi mumkin. Cho'lpon, H. 0] Usmon Nosir, Mirtemir kabi shoil namunalari uchraydi.

SHE'R HAQIDA TUSHUNCHA

Ohang jihatidan ma'lum bir tartibga solingan, his-tuyg'u ifodasi sifatida yaratilgan hissiy nutq she'r (nazm) deyiladi. She'r arabcha shuur degan so'zdan olingan bo'lib, uning asosida insonning ichki kechinmalari yotadi. Buyuk rus tanqidchisi N. A. Dobrolyubov she'r uchun uch

xususiyat - ezgulik, go'zallik, donolik shart bo'lishini ta'kidlagan edi. Nutqning she'r bo'lishi uchun she'riy mazmun va she'riy shakl zarur. She'r tuzilishining asosini ritmik o'1chov - hijo (bo'g'in) tashkil etadi.

Shakliga ko'ra she'ming aruz, barmoq, erkin (sarbast), nasriy she'r kabi ko'plab vaznlari mavjud.

O'zbek mumtoz she'riyatini asosan aruz vaznida yozilgan she'rlar tal etadi. Aruzvazni hijolarning cho'ziq va qisqaligiga asoslanadi. Misra va baytlarda cho'ziq va qisqa hijolarning o'zaro mutanosib ravishda takrorlanib kelishi o'ziga xos musiqiylikni ta'minlaydi. Shuning uchun ham aruz vaznida yozilgan she'rlar (g'azal, masnaviy, ruboiy, murabba, muxammas, musaddas va hokazo)da ohangdorlikjuda kucWi bo'ladi.

va undan ortiq bo'g'inlardan tashkil topishi mumkin. Bundan tashqari, she'rda mimilarning o'zi ichki bo'linishlar asosida o'ziga xos ohangdorlikni tashkil etadiki, bunga turoq deyiladi.

She'rning erkin (sarbast) she'r degan shakli ham mavjud bo'lib, bunda misralardagi hijolar miqdori, ularning cho'ziq yoki qisqaligi hech

qanday ahamiyat kasb etmaydi. Erkin she'r «verlibr» (fransuzcha vers 

she'r, libres - erkin so'zlaridan) degan xalqaro atama bilan ham yuritiladi. Bunda misralaming turlicha turoqlanishi, qofiyalanishdagi erkinlik shoirga o'z fikrini izchil ifodalash imkonini beradi. Erkin she'rda ohangdorlik va ifodalilik talabi, she'r g'oyasi va shoir maqsadini ochib beruvchi har bir so'z ijodkor xohlagan tartibda alohida satrlarga chiqarilishi mumkin. Cho'lpon, H. Olimjon, G'. G'ulom, M. Shayxzoda, Usmon Nosir, Mirtemir kabi shoirlar ijodida erkin she'ming ajoyib namunalari uchraydi.

Aziz o'quvchilar! Siz ijodini o'rganishga kirishayotgan O'tkir Hoshimov katta adib. O'ndan ortiq roman va qissalar, biri-biridan ta'sirchan ko'plab hikoyalar, bir necha hayajonli dramatik asarlar muallifi. Dastlabki qissasi bilan mashhur adib Abdulla Qahhorning nazariga tushgan. 0'. Hoshimovning «Cho'l havosi» qissasini o'qigan adib yozuvchiga maktub bitib, asar uni suyuntirib yuborganini aytgan, «sof, samimiy, tabiiy, iliq, rohat qilib o'qiladi»gan asar yozgani bilan tabriklagan edi.

O'tkir Hoshimov 1941-yilda Toshkentning Do'mbirobod mahallasida tug'ilgan. Y oshligidan ilmga, adabiyotga, san' atga qiziqqan bo'lajak yozuvchi 5-sinfda o'qib yurgan vaqtidayoq, demak, Siz tengi yoshlarida she'r mashq qila boshlagan edi. Dastlabki kitobi esa yozuvchining talabalik yillariga to'g'ri keladi. O'tkir Hoshimov hayot qozonida qaynagan, yozuvchi sifatida hayotdan bir qadam ham ajramay qalam tebratgan ijodkor. U amaliy va ijodiy ishni baqamti olib bordi. Adibning hayot yo'liga diqqat qiladigan bo'lsak, u xat tashuvchi, musahhih, muxbir, gazetada bo'lim mucUri, nashriyotda va jurnalda bosh muharrir kabi bosqichlami bosib o'tganiga guvoh bo'lamiz. Keyingi yillarda bir necha marta xalq deputatligiga saylangan adib Oliy Majlisda qo'mita raisi sifatida ham faoliyat ko'rsatgan. Biroq bir lahza bo'lsa-da, adabiy ijod bilan aloqani uzgani yo'q. Keyingi 8-1O-yilda ham adibning qator sermazmun kitoblari, publitsistik maqolalari chop etildi. Hozirda adibning «Urushning so'nggi qurboni», «Muhabbat» kabi ko'plab hikoyalari, «Nur borki, soya bor», «Ikki eshik orasi», «Tushda kechgan umrlar»

nomli romanlari, «Odamlar nima derkin», «Shamol esaveradi», «Ikki

karra ikki bes», «ahor q,ytmadi»: nomli

sadoqati», «To'ylar muborak» dramalan mamlakatImlz teatrlanda sahnalashtirilgan. Respublika radiosida efirga berilayotgan, televideniyasida ko'rsatilayotgan bir qancha radio va telespektakllar ham hassos yozuvchimiz asarlari asosida yaratilgandir. Bugun xalqimiz O'tkir Hoshimovni ulkan adib, o'tkir nafasli jurnalist, faol siyosatdon arbob sifatida taniydi, hurmat qiladi. Bu hurmatning boisi uning biz yuqorida tilga olgan asarlari, jo'shqin ijtimoiy faoliyatidir.

Bolalar, bugun Siz bilan yozuvchining «Dunyoning ishlarh> qissasi haqida gaplashamiz va Sizga bu asarni to'liq o'qib chiqishni maslahat beramiz. Chunki mazkur asar eng ezgu, eng samimiy tuyg'ular haqida, eng e'zozli zot - ona to'g'risida hikoya qiladi. Onaning qanday inson ekanligini yaxshi bilamiz. U insonga hayot beradi, yuvib-taraydi, tarbiyalaydi. Ona uchun eng to'tiyo narsa, o'g'ilmi-qizmi, uning farzandi. Ona o'z farzandi uchun hamma narsaga, hatto jonini qurbon qilishga ham tayyor. Shuning uchun bo'lsa kerak, ona haqida behisob she'rlar

to'qilgan, dostonlar, katta-katta asarlar bitilgan. Kichik maqollardan'

tortib, muborak hadislarimizgacha ona madh etiladi, e'zozlanadi. O'tkir Hoshimovning bu asari har biri o'ziga mustaqil sujetli hikoyalardan tashkil topgan. Undagi «Gilam paypoq», «Oq-oydin kechalar», «Tush», «AlIa», «Oltin baldoq», «0' ris bolaning oyisi», «Iltijo» kabi hikoyalar kishini befarq qoldirmaydi, ularda o'g'li uchun har qanday mashaqqatga,

jon fido qilishga tayyor, sharqona axloq-odob qoidalarini o'zida mujassam etgan Ona madh etiladi. Barcha hikoyalar mazmuni ona obrazi tufayli yaxlitlik kasb etadi. Asar ortiqcha maishiy tafsilotlar, jimjimadorliklardan xoli, Shu tufayli ham katta qiziqish va hayajon bilan o'qiladi. Bu qissa,

oqsoqol adibimiz, O'zbekiston Qahramoni Said Ahmad aytganidek, . «...dostondek o'qiladi. Uni o'qib o'z onalarimizni o'ylab ketamiz...»

Shu o'rinda qissadagi «Gilam paypoq» hikoyasiga diqqat qilaylik. Unda ona o'z jigarbandini kasallik xavfidan tezroq xalos qilish uchun har narsaga, hatto jonini ham berishga tayyor. Ona qattiq shamollab qolgan o'g'ilchasini shosha-pisha «Voy, endi nima qilaman! Voy, bolam O'l,ib qoladi!» degan tahlika bilan halloslagancha tabib Hoji buvining

UYIga yuguradi. Bola darddan biroz yengil tortgach, o'z sog'lig'ini xavf ostiga qo'ygani - oyog'ini sovuqqa oldirgani ma'lum bo'ladi.

Asardagi «AlIa» deb nomlangan bob ham nihoyatda ta'sirchanligi

1

bilan kishini rom etadi. Alla inson bolasi hayotda tinglaydigan ilk qo'shiq, . u vujudimizga ona suti bilan singgan va umrbod unutilmasdir. Y ozuvchiH

Qissaning «Iltijo» deb nomlangan bobida insonning ona oldidagi farzandlik burchi hech qachon to'lab bo'lmas qarz ekani nihoyatda ta'sirchan ifodalanadi. Chunki onalarimizning hayotdagi o'rni beqiyosdir. Ular bizni dunyoga keltiradi, oq sut berib boqadi, uzoq tunlar beshigimizni tebratib, atrofimizda parvona bo'ladi, parvarishlab voyaga yetkazadi. Buni teran idrok etgan yozuvchi onani qo'msash, uning beqiyos mehri oldidagi qarzdorlik tuyg'ularini g'oyat samimiy tasvirlay oladi.

«Qarz» hikoyasida qissaning bosh qahramoni Hakima ayaning yana bir insoniy fazilati qalamga olingan. Hakima aya kamtargina nafaqasini ham qo'shnilarining farzandlari xursandchiligiga sarflaydi. O'tgan yili ularga tufli olib bergan bo'lsa, bu yil uch oyoqli velosiped, ko'ylak sovg'a qiladi. O'g'illariga esa «qarz oluvdim, qarzimni uzyapman» deb bahona qiladi.

Darhaqiqat, «Dunyoning ishlari» qissasini o'qiganda qalbimizni ikki xiI iliq his chulg'aydi - u ham bo'lsa o'z onamizga va umuman onalarga bo'lgan mehr hissi. Haqiqatan ham, adibning o'zi e'tirof etganidek, asar uning o'z onasi haqida emas, «...umuman, o'zbek ayoli haqida va umuman onalar to'g'risida». Qissada bir-biridan mazmunli, qiziqarli hikoyalar ko'p. Shu tufayli ham Sizga bu asarni topib to'liq o'qib chiqishni maslahat beramiz.

".

DUNYONING ISHLARI (Qissadan bob/ar)

Qabriston g'ishtin devor bilan o'ralgan. Darvozaning narigi tomo

nida - go'rkovning hujrasi. Berigi tomonida -tashqarida uning hovlisi.

Darvozaga yaqin kelishim bilan ichkaridan - hujra tomondan tilovat

sadosi eshitildi. Xuddi shu payt hovli tomondan alla ovozi yangrab ketdi:

Alla-yo, alla, jonim bolam-a, alla...

J(im b6'ldi bu? Go'rkovning kelinimi? Qizimi?. U hamon sokin

tovushda dam etardi:

Uxla, qo'zim, alla-yo, shirin qizim, alla...

Ertalab yomg'ir yog'gan edi. Darvozaning temir panjaralarida suv tomchilari yaltiraydi. Ko'lmakda quyoshjilolanadi. Muzdek tutqichdan ushlagancha turib qoldim. Bir tomonda tilovat sadosi, bir tomonda alla. Ajab, ular bir-biriga xalaqit bermas, bir-birini rad etmas, ikkalasi qo'shilib bahor nafasiga to'lgan osmonda qabriston yelkasidagi kuchala

chiqargan teraklar ustida parvoz qilar edi:

«Rabbano-o, rabbano-o-o...» «Alla-yo, alla»...

Bir xiI bo'lib ketdim. Panjarador darvozaga suyanib uzoq turib qoldim. Onam beshigim ustida alla aytganini eslay olmayman. Esimni

taniganimda beshikda yotmaydigan bo'lgan edim. Biroq oyim ukamga alla aytganini eshitganman. Ko'p eshitganman.

Qish kechalari sandalga suqilib tizilishib yotardik. Uy nim qorong'i. Piligi pastlatib qo'yilgan chiroq xira nur sochadi. Shiftda lampa shisha uchidan chiqqan nur doirasi ko'rinadi. Chiroq doim bir joyda turgani uchun shiftning o'sha yeri sarg'ayib qolgan. Hamma yoqjimjit. Shu qadar jimki, dadamning hujrasidagi soatning chiqillayotgani ham eshitiladi. Tashqarida bo'ron guvillaydi. Quruq qoming derazaga chirsillab urilishi eshitilib turadi. Ukamningbeshigi g'ichirlaydi. Onam alla aytadi.

AlIa, bolam, uxlay qola-a, alla,

Quchog'imda orom 01, alla...

Yo'q, bu qo'shiq emas. Oyimning ovozida qandaydir boshqa narsa

bor. Mungmi, iltijomi...

Tog'lardagi shunqorim-ey, alla,

Beshikdagi qo'chqorim-ey, alla...

Ukam ovunib qoladi. Oyimning o'zi ham beshikni quchoqlagancha mudrab ketadi. Bir mahal beshik ustidagi qo'li shilq etib yoniga tushdi. Ukam uyg'onadi, beshik yana g'ichirlaydi. Oyim ham cho'chib ko'zini

ochadi. Beshikni ohista tebratadi:

Yigitlarning sardori bo'l, jonim-a, Yuragimning madori bo'l, alla...

Yanajimlik cho'kadi. Soat chiqillaydi, qor derazaga chirsillab uriladi. Sekin-sekin ko'zim uyquga ketarkan, qulog'im ostida yana o'sha ma'yus sado eshitiladi.

Oq uy - ola bargaklardajonim-a, Yonib turgan chirog'imsan, alla...

Keyin... katta bo'lganimda ham qayerda alla eshitsam, negadir yuragim shirin orziqish bilan talpinib ketar, nega bunaqa bo'layotganini o'zim bilmas edim. Bir yili uch-to'rt qalamkashlar olis tog' qishlog'iga bordik. Mashina yurmas edi. Ot minib o'rganmaganim uchun charchab qoldim. Manzilga yetmasimizdan qorong'i tushdi. Yaylovdagi qirg'iz o'tovida tunab qolishga to'g'ri keldi. Qimiz ichdik, sovuq suzma yedik. Keyin birimiz namatga, birimiz po'stakka yonboshlagancha uxlab qolibmiz. Bir mahal sovuq qotib uyg'onib ketdim. Atrof jimjit. Faqat olisda it akillaydi. O'tov keragasidan shorn yegan oy mo'ralaydi. Shu payt qo'shni o'tovda chaqaloq yig'isi, ketidan ayol kishining alla aytayotgani eshitildi. Men uning so'zlarini aniq bilmasam ham alla aytayotganini his qilib turardim. Negadir yuragim shirin orziqib ketdi. Ayolning ovozimi, alla ohangimi, xuddi onamga o'xshab ketardi. Negadir shu ohang bilan qalbimga orom kirganday bo'ldi-yu, o'z-o'zidan ko'zlarim yumilib keta

boshladi. Go'yo qirg'iz ayol bolasiga emas, menga alla aytayotganday... Yaqin orada bunaqa shirin uxlamagan edim.

Oradan uch-to'rt yil o'tgach, shunaqa holatni yana bir mart a boshimdan kechirdim. Kislovodskka dam olishga borgan edik. To'rtta o'zbek yig'ilsa osh qilish harakatiga tushib qoladi. Sanatoriy yaqinidagi xonadondm qozon topdik. Bu yerning aholisi yoz paytida uyiga dam oluvchilami ijaraga qo'yadi. Bu xonadonda ham sibirlik juvon ijarada o'tirarkan. Sap-sariq sochli, barvasta gavdali, yuzini sepkil bosganjuvon

qishloq ayollariga xos80ddadillik bilan bizga darrov elakishib ketdi. Kichki'ntoy o'g'ilchasini ko'tarib goh sabzi archishadi, goh idishlarni yuvadi. O'zbek palovining ta'rifini ko'p eshitsa ham hech yemaganini dilkashlik bilan aytib kuladi.

Birgalashib osh yedik, ko'k choy ichdik. Keyin sibirlik juvon kichkintoyini ko'tarib uyga kirib ketdi. Oradan chorak soatcha o'tgach, ichkaridan uning ovozi keldi:

Ba-yu ba-yushki, bayu, ba-yu-bay...

Qiziq, yuragimda yana o'sha shirin orziqish uyg'ondi. Uning ovozi ham onamWl

solaman. «Ba-yu, bay...»

Bu qanday holat?! Bu qanday sehr? Nima o'zi bu?

Ehtimol, dunyoning bu chetida turib bir odam o'z seviklisiga aytgan

dil rozini dunyoning narigi chekkasidagi boshqa bir odam tushunmas. Ehtimol, dunyoning bu chetida tu rib bir odam aytgan qo'shiqni dunyoning narigi chekkasidagi boshqa bir odam tushunmas. Ehtimol, dunyoning bu chekkasida turib bir odam aytgan eng oqilona fikrni dunyoning narigi chekkasidagi boshqa bir odam tushunmas. Biroq dunyoning bu chekkasida turib ona aytgan allaga dunyoning narigi chekkasidagi go'dak bemalol mom oladi. Nega shunaqa? Nahotki, go'dak tushungan narsaga biz tushunmasak? Ehtimol, buning boisi boshqa

joydadir. Ehtimol, ona tushungan narsani bizlar tushunmasmiz. Balki shuning uchun ham Ona - tabiatning eng buyuk ixtirosidir.

Bilmadim... Qabriston darvozasi oldida, bir tomonda tilovat, bir tomonda alla yangrayotgan darvoza oldida turib shularni o'yladim-u g'alati bo'lib ketdim.

HAQQUSH

Do'stlarim «Juda siqilib ketdingiz, aylanib kelamiz», deb tog'ga sudrashdi. Alla-pallagacha o'tgan-ketgandan gaplashib o'tirdik. Qiziq, har gal bosh ustiga bosib tushgudek mag'rur qad kerib turgan tog'larni, ulkan novvot parchasidek qirrador qoyalarni ko'rganda hayot abadiy emasligini o'ylayman. Qorong'i osmonda yana ham qoraroq soyadek qilt etmay turgan bu qoyalar bizga o'xshaganlarning necha-nechasini ko'rdi

Kechasi tunagan joyimiz sovuq edi. Anchagacha uxlay olmadim. Tashqarida teraklar shitirlaydi. Qayerdadir, yaqinjoyda daryo shovullaydi. Bir mahal qulog'imga dilni orziqtiruvchi mungli tovushchalindi: «Haqqu, haq-qu...» Bir zum mkunat tushdi-da, ancha olisdan yana o'sha tovush takrorlandi: «Haq-qu, haq-qu...»

Bola edim, go'dak edim. Onam aka-ukalar haqida g'alati bir cho'pchak aytib bergan edi. Emishki, bir zamonlar ikki aka-uka yashagan ekan.

Birining oti Ilhaq, ikkinchisiniki Is'hoq ekan. IkkaIasi bir-birini ko'rarga . ko'zi yo'q, juda noahil ekan. UIarning ko'nglini olaman, deb ikki o'rtada >o

onalari adoyi tamom bo'pti Shunda qodir tabiatning qahri kelibdi-yu, ikkovining ham ko'zini ko'r qilib, qushga ayIantirib qo'yibdi. Shundagina aka-uka bir-birini ko'rmasa turoImasligini, bir-biriga kerak ekanligini tushunibdi. O'shandan beri ikkaIasi kechaIari bo'zlab bir-birini chaqirib chiqarmish-u, topolmas emish...

Tashqarida hamon terak bargIari shitirIaydi. Daryo shovullaydi. Mana shu shovullagan sukunat ichida dilni titratadigan iztirobli nidoyangraydi: «IIhaq! Is'hoq!..»

Bechora onam! O'sha iztirobli afsonani aytayotganingda inidan mo'ralagan qaIdirg'och bolasidek ko'rpadan bosh chiqarib yotgan besh bolang bir-biri bilan inoq bo'lishini shunchalik xohlaganmiding!

... OnaIar farzandIari hamisha birga bo'lishini istaydilar. Qismat esa uIarni qanot chiqarishi bilan har yoqqa uchirib ketadi. Hayot loaqal shu masaIada ham onalarga shafqat qilmaydi.

QARZ

Bir kuni gapdan gap chiqib, aka-ukaIar oyimga hazillashdik:

bosyapsizmi?

- Sandiq qatta, bolam? - deb kuIdi onam. - QarzIarim bor. O'shanga

beraman -da.

Akamning qovog'i osildi.

- Qarz? Hali birovdan qarz ham olasizmi?

- E, sanga nima, bolam! Mening ishimga araIashib nima qilasan?

Keyin gap boshq; yoqqa ayIanib ketdi. Bu suhbatni butunlay unutib

yuborgan edim. Qaysi kuni ertaIab hovlida ayIanib yursam, qo'shnimizning yetti yashar qizchasi Nilufar chiqib qoldi. Oppoq bantik taqib, atlas ko'ylak kiyib olibdi.

- Ha, Nilu, yasanib olibsan, mehmonga ketyapsanmi? - dedim

erkaIab.

- Bugun man tug'ildim, - dedi u qop-qora ko'zlarini pirpiratib

jilmayarkan.

- Iya, yubilyar ekansan-da, shoshmay tur-chi, hozir.

Uydan bir hovuch konfet olib chiqdim. - Mana, 07rtoqlaring bilan ye.

Nilufar kattalardek jiddiy bosh chayqadi:

- Men shokolad yemayman. Tishim tushgan. - Keyin yana o'sha

jiddiy ohangda qo'shib qo'ydi: - Bultur poshsha buvim menga tufli olib beruvdilar. Tug'ilganimda, - qizcha o'ylanib qoldi. - Keyin-chi, Bahoga uch oyoqli velosiped, Baxtiga ko'ylak...

Qo'limdan konfet tushib ketdi.

GILAM PAYPOQ

Har yili dam olishga borganimda onamga gilam paypoq olib kelaman. Kavkaz tomonda ko'p bo'ladi. Juba deyishadi, jurabi deyishadi. Oyim xuddi noyob narsaga ega bo'lgandek, uzundan uzoq duo qiladi. Shundoq mehribon o'g'li borligini aytib qo'shnilarga maqtanadi. Uning oyog'i

kasal. Salqin tushishi bilan shishib ketadi, og'riydi.

Qo'ni-qo'shnilar ahvol so'rasa, ularniyam, o'ziniyam yupatadi.

- Ha, endi keksachilik-da, o'rgilay. .

Lekin onamning oyoq og'rig'i faqat keksalikda emas. Buni boshqalar

bilmasa ham, men bilaman. Yaxshi bilaman.

Bolaligimda ko'p kasal bo'lardim: qizamiq, ko'kyo'tal, bezgak... Shuning uchun oshxonadagi mixda ko'k qarg'aning patidan tortib, gultojixo'rozgacha ilig'liq turardi... Ayniqsa, tomoq og'rig'i yomon qiynaydi. Oyog'im zaxga tegishi bilan tomog'irn og'rishga tushadi. Oyoq bilan tomoqning nima aloqasi borligini haliyam tushunolmayman.

O'shanda necha yoshdaligim esimda yo'q. Biroqjuda kichkina edim. Bir kuni akalarim bilan yaxmalak o'ynab terlab ketdim. Terlab turib muz yedim. Kechqurun isitma ko'tarildi. Quv-quv yo'talaman. Oyim tomog'imni achchiqtosh bilan chayib ko'rdi, bo'lmadi, turshak qaynatib suvini ichirdi, bo'lmadi... Oxiri tomog'imni xippa bo'g'ib qo'ydi. Og'riqni sezmayman-u, nafas olishga qiynalaman. Hushimdan keta boshlaganimni es-es bilaman. Qulog'im ostida onamning chirqillab yig'lagani, hadeb

bir gapni qaytarayotgani eshitiladi:

- Voy, endi nima qilaman! Voy, bolam o'lib qoladi!

Keyin meni shosha-pisha ko'rpachaga o'radi. Bir mahal onamning

qo'lida ketayotganim esimda bor. Gupullatib qor yog'ayotganini his etib

'°"

turardim - u, biroq yuzimga qor tushmas edi. Onamning issiq nafasi, urilib turar, u sirg'anib-sirg'anib borar, og'ir hansirar edi.

Xira chiroq miltirab turgan allaqanday uyga kirdik. Ko'z o'ngim yana

qorong'ilashib ketdi. Oyim hamon chirqillaydi:

- O'lib qoladi! Bolaginam o'lib qoladi!

- Vahima qilmang, poshsha, dardni bergan xudo, davosiniyam

beradi.

Hoji buvi boshimni tizzasiga qo'yib chalqancha qilib yotqizdi. Doka

o'ralgan barmog'ini og'zimga tiqdi. Ko'nglim ag'darilib, tipirchilagancha yig'lar, ammo Hoji buvining qo'lidan chiqib ketolmasdim. U tomog'imga nimadir qildi. Dod solib qo'lini tishlab oldim. Qiziq, birpasdan keyin ahvolim yengillashdi. Ko'zimni ochsam, Hoji buvi jilmayib turibdi.

- Nega tishlaysan, kuchukvoy? - dedi boshimni silab.

Keyin tepamga oyim engashdi. U hamon hansirar, sochlari to'zg'ib

ketgan, yuzi jiqqa ho'l edi.

Birpasdan keyin qaddimni rostlab, tanchaga oyog'imni tiqib o'tirdim. Hoji buvi allaqanday taxir suyuqlik ichirdi. Keyin oyimga qaradi-yu bir xitob qildi:

- Voy, poshsha-a-a! Nima qilib qo'ydingiz, tamom bo'psiz-ku! Oyim talmovsirab, goh menga, goh Hoji buviga qarar edi.

- Oyog'ingizdan ayrilibsiz-ku! - dedi Hoji buvi boshini chayqab. 

Shu ahvolda qandoq keldingiz?

Kavshandozda turgan oyimning kalishini endi ko'rdim. Kalishning

ichi qorga to'la edi.

- Sarpoychan kelaverdingizmi?! - dedi Hoji buvi hamon o'sha vahimali ohangda. - Endi nima qilasiz? Qarg'aning miyasini chaqib surmasangiz, cho'loq bo'lib qolasiz.

Oyim tanchadarfoyog'ini chiqardi. lkkala oyog'i qip-qizil go'sht bo'lib

ketgan edi.

- Sovuq yegani yo'q, - dedi sekin. - Qaytaga isib ketdi. Qorda o'zi

isib ketarkan.

Hoji buvi uning oyog'ini uqalab ko'rdi.

- Sezyapsizmi?

- Nimani? - dedi oyim oyog'iga emas, menga qarab.

- Qo'limni sezyapsizmi?

.., Ertasiga.J.l-yotib qoldi. Uzoq yotib qoldi. Dadam bir joydan qarg'a

otib keldi. Hoji buvi qo'lidan kelgancha dori-darmon qildi... Keyin oyim tuzaldi. Biroq salqin tushishi bilan oyoqlari shishib, azob beradigan bo'lib qoldi...

Har yili dam olishga borganimda onamga gilam paypoq olib kelardim. U xuddi noyob narsaga ega bo'lgandek, ketimdan uzoq duo qiladi, birpasda hamma qo'shnilarga ko'z-ko'z qilib chiqadi, shundoq «mehribon» o'g'li borligini aytib maqtanadi. Shunda qor gupullab yog'ib turgan mudhish kecha, onamning qip-qizil go'shtga aylanib ketgan oyoqlari ko'z o'ngimga keladi-yu, indamay chiqib ketaman.