Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab «Adabiyot»

To'qayda bir yirtqich sher bor edi. Vahshatda osmon sheridek qo'rqmas edi. U har safar bolalaganda zavqqa to'lar, biroq chumolilar uning bolasini talab o'ldirishardi. Shuning uchun u o'zining ajralmas bu boyligi - farzandini og'zida tishlab asrar edi.

O'sha to'qayda bir durrojl ham bo'lib, bu yirtqich sheming vahmidan doim qo'rquvda edi. Sher bo'lsa bolasini og'zida tishlab, dam-badam to'qayning goh u yog'iga borardi, goh bu yog'iga. Sher durroj pusib yotganjoyga borib qolsa, bu notavon pirr etib uchar, sher qo'rqqanidan seskanib ketar, bolasiga ham tishi botib ketardi. Tishi bilan o'z bolasini, o'z jigarporasini yarador qilardi.

Doim unga shu g'am ichida g'am, g'am emas, motam ustiga motam edi. Bu tashvishdan ko'ngli ozor topib, u durroj bilan o'rtoq bo'la boshladi. U dedi:

- Mening senga hech qasdim, dushmanligim yo'q. Xotirjam bo'lib, meni o'zingga ishonchli do'st deb bil. Qo'rqishni yig'ishtir, hamdamim, sirdoshim bo'l; aysh va xursandlik vaqtida birga kuylashadiganim bo'l. Men ham sening kuylaringni eshitib, shod bo'lay; nag'malaring bilan qayg'udan ozod bo'lay. Shart shuki, senga bir ziyon yetsa, falak seni hiyla bilan bandga solsa, marhamat qo'lini senga yordam uchun cho'zay, bitta panjam bilan dushmanni yerga barobar qilay. Sadoqat masalasida o'zimni ko'rsatib, seni dushman tuzog'idan xalos aylay.

Sher ko'p sehr bilan (o'z fikrini tushuntirishga) tirishdi, ham sadoqatli bo'lishga ahd qildi. Oralarida bir-birlariga shunday muhabbat paydo bo'ldiki, bunga osmonning o'zi ham hasad qilardi. Qayerda yirtqich sher dam olib yotsa, atrofida durroj bemalol uchib yurardi. Sultonning tepasida humo qushi aylanganday, sher boshida durroj aylanib parvoz qilardi. Sher uning sayrashini eshitib, kuyida yolg'on borligini fahm qilib, der edi:

- Yolg'on gapirma, yomon bo'ladi. To'g'rilar oldida yolg'on

qoralanadi. .

Durroj pandni eshitmas, o'zi bilan o'zi mast, ataylab fig'onini hech

pasaytirmas edi.

-

I Durroj - kaptarning bir turi, qirg'ovul.

Bir kun bir ovchi uni tutish uchun o'z tuzog'ini yoygan edi, u j

don bilan suvni ko'rib, uning oldiga borgach, ovchi uning ustiga tu- ""

zoqni tortdi. Tuzoqda u baxtsii qichqirib, bir necha bor: «Dod, meni tutdilar!» - dedi.

Bu so'z sher qulog'iga eshitildi, lekin uning bu ashulasini har galgidek yolg'on deb o'yladi. Bunaqa yolg'onlarini ko'p eshitgani uchun chin afg'onini ham yolg'on deb gumon qildi. Qancha u rostakamiga qichqirmasin, rostini ham yolg'on deb hisobladi. Uni qutqarish uchun iltifot ko'rsatmadi; natijada uning hayoti qirqildi. Kimki xohlamasa ham rost gapirsa, yolg'on gapirganida ham xalq uni rost deydi.

So'zda, Navoiy, nima desang ham rostni gapir; rostni kuylagan ohanglarga tahsin ayt.

«HAYRAT UL-ABROR» DOSTONIDA TO'G'RILIK VA EGRILIK TO'G'RISIDA

Alisher Navoiyning «Xamsa» asariga kirgan birinchi doston «Rayrat ul-abror», ya'ni «Yaxshi kishilarning hayratlanishi» deb nomlanadi.

Mazkur doston 63 bob, 20 ta maqolatdan tashkil topgan. Rar bir maqolat bir mavzuga bag'ishlangan bo'lib, shoir, avvalo, o'quvchini bu mavzu bilan tanishtiradi. So'ngra o'sha mavzuga munosabat bildirib, uni har jihatdan tasvirlaydi. O'quvchining tasavvurlari aniq bo'lishi uchunjuda ko'p qiyoslar, obrazli o'xshatmalar keltiradi va eng so'ngida mavzuga mutanosib ibratli hikoyat bayon qiladi.

Biz ko'rib o'tmoqchi bo'lgan o'ninchi maqolat ham xuddi shunday qurilishga ega. Dostonning bu maqolati rostlik, to'g'rilik tushunchalariga bag'ishlangan.

Bobomiz har bir inson o'ziga to'g'rilikni odat qilmog'i haqida so'z yuritarkan, turli naJ;sa va hodisalarning, kundalik turmushda ishlatHadigan juda ko'p buyum va jihozlarning to'g'ri va egri xususiyatlarini solishtiradi. Masalan, biron manzilga bormoqchi bo'lsangiz, o'sha yerga eltuvchi to'g'ri yo'l bo'lsa-yu, Siz aylanma yo'ldan yursangiz, albatta manzilga kechroq yetasiz. Sham o'zi to'g'ri bo'lgani holda, uni tikka qo'yib yondirasiz. Atrofga shu'la sochib, kishilarga uzoq vaqt yorug'lik beradi. Shuning uchun ham u kerakli narsa sifatida e'zozlanadi, ehtiyot qilinadi. Shu'laga intilgan parvona - maydagina kapalak uning atrofida aylanib, egri harakatlar qilgani uchun o'sha shu'laga urilib
yonib ketadi. Y oki rubob, dutor, tor kabi cholg'ularga e'tibor qiIsangiz, cholg'uchiIar trl-ardan yoqimli kuylar chiqarish uchun sozlab olishadi. Ya'ni torni tarang tortishadi. Tor egri holatda tursa, cholg'u sozlanmagan bo'ladi, demak unda kuyni yaxshi ijro etib bo'lmaydi. Shoir bu qiyos orqali odamlar to'g'ri yurib, to'g'ri ish tutsalar, o'zgalarga ham, o'zlariga ham foyda keltiradiIar; ulardan manfaat ko'rgan kishilarning hurmatini qozonadilar; qayerda bo'lmasin, izzat ko'radilar, deydi. Aksincha, to'g'ri ish yuritmay, biror yomon g'araz bilan har xiI aylanma, egri harakatlar qilsalar, ularning holi voy, xuddi parvonadek kuyib-yonib qoladilar. Egrilik borib-borib har xiI yomon illatlarga yetaklaydi. Fikri egri bo'lgan, Xudodan, qonundan qo'rqmaydigan odam hamma ishni o'zim xohlaganimcha qilaverishim mumkin, deb hisoblaydi. Birovlarning narsasiga, mol-mulkiga ko'z tikadi, 0' g' rilikdan hayiqmaydi.

Islom dini aqidalari bilan yashagan davlatlarda qadim zamonlardanoq qo'li egri, o'g'ri odamlarni qo'lini kesib, jazolashgan. Navoiy bobomiz yashagan davrda ham shunday tartib hukmron bo'lgan. Shoir dostonda ana shu jazo usulini nazarda tutib, qo'li egri odamlarni xlq qo'lini kesib «to'g'rilaydh>, deydi. Kimki to'g'rilik yo'li qanday ekanligini bilmoqchi bo'lsa, bu yo'l ikki xil bo'ladi, deb aytadi. Birinchisi, to'g'ri so'z odam. Agar u to'g'ri so'zli bo'lsa, uning ishi, o'zi ham to'g'ri bo'lishi kerak. Ikkinchi toifa kishilar andisha bilan, betgachoparlik qila olmay, «to'g'ri» deguvchilardir. Navoiy birinchi toifani to'liq ma' qullagan holda, ikkinchisi ham «yomon emas» deya inkor qilmaydi. Chunki bunday kishilar asli egri maqsadlilar emas. Ular yaxshilik ko'zlab, murosa-madora ma'nosida, azbaroyi ezgu niyatda yolg'onni «to'g'ri» deydilar. Albatta, iloji boricha yolg'onni gapirmagan ma'qul. Ammo sharoit majbur etsa, toza ko'ngilda ish bitmog'i uchun yolg'onni tasdiqlash ayb emas. Shu o'rinda shoir o'z zamonasidan biroz noliydi. Odamlar rostgo'ylikdan chekinayotgani, yolg'on-yashiq kuchayib ketayotganidan xavfsiraydi. Xudoning buyurgan amallari, to'g'ri deb bandalariga ko'rsatgan yo'riqlarini noto'g'ri tushunuvchilar bor. Xato gapirishga .o'rgangan odam noto'g'ri fikrni to'g'ri deb qabul qiladi. Shundanmi, shoir o'z atrofini qamragan odamlardan to'g'ri, rost gapirgani qashshoqlik, yetishmovchilikdan boshqa narsani bilmaydi, deydi. Barchajamoa istagi egrilik bo'lsa, sen o'z haqligingni isbotlashga

har qancha urinma, baribir hech narsa qilolmaysan hamda ularga yoqmaysan. Zero, egrilikning h51m, to'g'rilikning ham o'z ta'rifi bor. Egrilik yolg'ondan paydo bo'ladi, to'g'rilik haqiqatdan. Demak, muallif, yolg'on so'zlash, yolg'on harakat qilish egrilikka olib keladi, deb hisoblaydi. So'zining isboti uchun bog'bon va dehqonning ishini misol keltiradi. Bog'bon yaratajak bog'ini reja bo'yicha, ya'ni daraxtlarni bir tartibda ekib, parvarish qilmasa, har yerda tarvaqaylab, qiyshiq-qing'ir o'sgan daraxtlar bog'ni changalzorga aylantiradi. Dehqon esa urug' sochadigan yerini shudgor qilib, so'ng mola bosmasa, ya'ni tekis qilib olmasa, sochgan urug'i bir xilda unib chiqmaydi. Chunki notekis yerda ekinlar bir xil sug'orilmaydi. Ba'zi joylarga suv ko'proq tushadi, ba'zijoylarga esa kamroq. Xuddi quyosh ham sokin turgan suvda to'g'ri va to'la aks etsa, chayqalgan suvda nurlar sinib egri ko'ringandek. Demak, hamma tirikjonzot batartiblikdan, reja va to'g'ri parvarishdan quwat olsa, nega insonlar shulardan o'rnak olmaydi?! Yolg'on gapiradi va egri yuradi. Agar bilmagan holda yolg'on so'zlansa, so'ng bilgach, undan qochilsa, buni ayb deb bo'lmaydi. Chunki o'sha odam baribir to'g'ri yo'lga tushib oladi-da. Bu bilan hazrat Navoiy inson hayotda adashishi, chalg'ib qolishi mumkin; lekin vaqti bilan o'z xatosini anglasa va bundan afsuslanib, uni tuzatishga urinsa, u holat kechiriladi, deb tushuntiradi.

Ammo yolg'on gapirish odatga aylangan bo'lsa, mana bu yomon, kechirilmaydigan gunoh. Musulmon odam, mard kishi hech qachon yolg'on so'zlamaydi. Yolg'on so'zlaydigan odamni musulmon demaydilar. Y olg'onchining gapi hech qachon e'tibor topmaydi. Agar u xalqni yolg'on gaplari bilan aldab yurgan bo'lsa ham, Xudoni aldolmaydi-ku! Navoiy bunda «Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi» degan xalq maqoliga monand fila aytadi. Ya'ni yolg'onni xaloyiq ko'zidan qancha yashiIfuasinlar, maxfiy saqlashga urinmasinlar, bari bir oxirida yolg'on

o'zini ma'lum qiladi. To'g'ri, kishi qattiq qizishib ketib, aql chekinib, ehtiros holatida qasam ichsa, uning onti yuvilishi mumkin. Ammo ongli holatda qasam ichib, u bajarilmasa unday odam «qasarnxo'r» deyiladi va bu oxiratda katta gunoh sanaladi. Unday odam endi qancha rost gapirsa ham xalq uning gapini jiddiy qabul qilmaydi. Bundan u kimsa iztirob chekishi mumkin. Aromo uni hech kim bu iztirobdan, ma'naviy azobdan qutqara olmaydi. Ulug' mutafakkir bobomiz shu so'zlarni yozarkan,
yolg'on gapirib el nazaridan qolgan odamlar bir yuzi qaro bo'lganlar, deb hisoblaydt" Agar majbur bo'lib qolganingda ham rost gapni aytish iloji bo'lmasa, yolg'onni ham gapirma, deydi. Shu tariqa yolg'onning kishilar tabiatidagi yaramas va badbin illatligini, uning oqibatlarini qator qiyos-u o'xshatishlar bilan qoralab kelib, muallif, asar badiiy qurilmasiga ko'ra bu o'rinda ham majoziy bir hikoyatga murojaat qiladi. Ya'ni «Sher bilan durroj) haqidagi ramziy rivoyatni keltirib, o'z tikrlarini yanada ta'sirliroq bo'lishiga erishadi.

Bobur ham shoh, ham shoirdir. «Bobur» arab tilida sher degani. Chindan ham u bu nomga munosib shaxsiyat edi. U tariximizning murakkab bir davrida yashadi. Qudratli temuriylar saltanati yemirilib, o'rniga shayboniylar kelayotgan davr edi. Yurt jang-u jadallar ichida qolgandi. Shunday bir paytda o'z yurtiga sig'magan temuriyzoda Bobur Hindistonga bosh olib ketdi. U yerda buyuk saltanat o'matdi. O'z jasorati va adolati bilan olis hind xalqi qalbidanjoy oldi, uning mehrini qozondi. Bobuming avlodlari hind diyorida uch yuz yildan ortiqroq hukmronlik qildilar.

Bobur didi va zavqi baland shoir edi. U go'zal g'azallar yozdi. Ruboiyning tengsiz namunalarini yaratdi. Ko'rgan-kechirgan voqealari haqida «Bobumoma» asarini yozib qoldirdi. Uning qalbi musiqaga oshno edi. U sozni go'zal chalgan, ajoyib kuylar yaratgan, musiqa haqida ilmiy kitob yozgan shohlardan edi.

Bobur 1483-yilning 14-fevralida Andijonda tug'ildi. Otasi temuriyzoda Umarshayx Farg'ona viloyati hukmdori edi. Onasi Qutlug' Nigorxonim Toshkent hokimi Yunusxonning qizi edi.

Bo'lajak shoir 12 yoshida ekan, otasi bevaqt halok bo'lib, Farg'ona hokimligi uning zimmasiga tushadi. 15 yoshida bobomeros Samarqandni'

zabt etadi. 16 yoshida bu azim shahami tashlab chiqishga majbur bo'ladi. Keyin ham ikki marotaba bu shahami egallashga muvaffaq bo'ldi. Lekin saqlab qolish nasib etmadi. Samarqandni ham, Andijonni ham qo'ldan berib, tog' -u toshlarda besh-o'n yigiti bilan goh otliq, goh yayov yurgan paytlari ham bo'ldi. Nihoyat, 1503-yilda Jayhun (Amu)ni kechib, Xurosonga o'tdi. Kobul va G'aznani qo'lga kiritdi. So'ng 1526-yilda esa Hindistonni zabt etib, katta saltanat o'matdi.

- -

?r::,7

;;;. 

vasiyatiga muvofiq, Kobulga ko'chiriladi.

Bobur ikki she'riy to'plarrt - devon tuzgan. Shulardan bittasi yetib kelgan. Ikkinchisining taqdiri noma'lum. Hozirda bizning qo'lirnizda uning to'rt yuzdan ortiq she'ri bar. Shundan ikki yuzdan ortig'i ruboiydir.

Ruboiy sharq she'riyatida keng tarqalgan she'r turlaridan, to'rtlik. Aruzning ma'lum vaznidagina yozilgan. Bobur ruboiylari har jihatdan to'kis, mukammal she'riy asarlardir. Ularda Bobur hayotining manzaralari aks etadi. Shoir o'z umrining achchiq-chuchuk kunlaridan so'z ochadi.

Mana, ayrim namunalar:

Ko'ngli tilagan murodig'a yetsakishi Y 0 barcha murodlarni tark etsa kishi. Bu ikki ish muyassar bo'lmasa olamda, Boshini olib bir sorig'a ketsa kishi.

Endi Boburning ushbu ruboiyini yozgan holatini ko'z oldimizga keltiraylik. U 19-20 yosWarda, g' ayrati dunyoga sig'magan paytlari. Lekin Samarqandni ikki marta olib, ikki marta ham tasWab chiqishga majbur bo'ldi. Andijon xiyonatchilar qo'liga o'tgan. Ikki-uch yjItog'-u toshlarda sarson-sargardon yurdi. Nihoyat, hammasi joniga tegdi. Va yuqoridagi satrlar qog'ozga tushdi.

Mana yana bir holati: nihoyat u bir qarorga keldi. Amudaryodan o'tdi-yu bir hamla bilan Kobul va G'azna shaharlarini jangsiz egallab oldi. Lekin butun ko'ngli Amudaryoning bu tomonida, ona Vatanida. U

tirik yursa qaytadi. Shu uinid bilan yashaydi. U yozadi:

Beqaydmen-u xarobi siym ermasmen,

Ham mol yig'ishtirur laim ermasmen. Koblllda iqomat etti Bobur, dersiz,

Andoq demangizlarkim, muqim ermasmen.

Qayd - kishan. Beqayd - kishansiz, erkin. Siym - oltin, kumush. Laim - gado. Demak, garchi erkin bo'lsam-da, oltin-kumush ilinjida yurgan pastkasWardan emasman. Uyma-uy mol yig'ishtirib yuradigan

gadolardan ham emasman. Bobur endi Kobulda qolib ketdi dersiz, yo'q, unday demang, men uzoq qolmayman, albatta ona yurtimga qaytaman, demoqchi bo'ladi shoir.

..

Mana, )'m1a bir ruboiysi. Bu ham Bobur fojialaridan so'z ochadi. Ya'ni: u yurtiga qaytishga qanchalik urinmasin, unga erisha olmaydi. Minglab odamlarning behuda nobud bo'lishini istamaydi. Ko'nglida ming bir andisha bilan Hindistonga to'g'ri bo'ladi. O'zini dunyoda eng baxtsiz odam hisoblaydi. Chunki u ona yurtini tashlab chiqdi. Endi begona ellarda yurt so'ramoqchi, podshohlik qilmoqchi. Bularning hammasi, uningcha - «xatolik» - xato ishlar edi:

Tole' yo'qi jonimg'a balolig' bo'ldi,

Har ishniki ayladim, xatolig' bo'ldi.

O'z yerni qo'yib, Hind sori yuzlandim,

Y 0 Rab, netayin, ne yuz qaro lig , bo'ldi.

Ruboiyning till sodda, tushunarli. Endi siz fIkrga va uning ifodalanishiga

e'tibor qiling.

l-satr: Baxtim yo'qligi jonimga balo bo'ldi.

O'ylab ko'ramiz: nega joniga balo? Shuning uchunki, baxtsizlik uni

vatanidan ayirdi. Demak, uning baxti - vatanda bo'lishidir. .

2-satr: Nima ishki qilgan bo'lsam, xato bo'ldi. Ular qaysi ishlar va nega xato? Vatanini tashlab chiqishi - xato. Uning uchun jonini

bermagani - xato. Boshqa ellargabosh olib ketishi - xato.

3-satr: O'z yerni qo'yib, Hindiston tomonga to'g'ri bo'ldi.

4-satr: Ey Xudo, nima qilay, qanchalar yuzim qaro bo'ldi.

Qattiq gunoh qillb qo'ygan, elning ishonchini oqlamagan kishini «yuzi

qaro» deydilar. Demak u Hindistonga otlanishini o'zi uchun gunohi azim hisoblamoqda. Endi bu fIkrning ifodasiga, qanday aytilganiga diqqat qilaylik.

Uchinchi satrdagi «yuzlandim» «

ishlatilmoqda. U to'rtinchi satrdagi «yuz qarolig'»ni kuchaytiradi, ya;ni o'sha yuzim qora bo'ldi. «Hind» so'zida ikki ma'no: 1. Hindiston. 2. Qora. Bu so'z ham «yuz qarolig'»ni kuchaytirishga yordam beradi. Ya'ni: yuzim, uni qoraga burganim uchun, qora bo'ldi.

Shoir ruboiylarida Vatan sog'inchi, ona diyorni qo'msash keng o'rin egallaydi. Uning uchun Vatan - sevimli yordir. Vasl - Vatanga yetishmoqdir. Hajr - Vatandan uzoqda bo'lmoqdir.

Hajringda bu tun ko'ngulda qayg'u erdi,

Vaslingg'a yetishmadim, jihat bu erdi:

Ohim tutuni birla ko'zumning yoshidin

Y 0'1 balchiq edj, kecha qorong'u erdi.

Shoir fikriga va uning ifodasiga e'tibor qiling:

Bu kecha juda xafa edim - ko'nglim qayg'uli edi. Nega? Javobi 

o'zida. Senga yetisha olmadim. Xafaligim, ko'nglimdagi qayg'u shundan. Nega yetisha olmadi? Keyingi ikki satrda shoir hazil-mutoyibaga o'tadi. I

Fojia hazil bilan beriladi. Ya'ni: uning yor - Vatan vasliga yetolmagani sababi shuki - kecha qorong'u, yo'l balchiq edi. Shuning uchun yeta olmadi. O'z navbatida «yo'h>ning «balchiq»ligi, «kecha»ning «qorong'u»ligi ham izohlangan. Yo'lning balchiqligi shoiming «ko'z yoshi»dan, kechaning qorong'uligi «ohi» «tutuni»dan edi. U shu qadar ko'p ko'z yosh to'kkanki, hamma yoq ivib, balchiq bo'lib ketgan. U shu qadar ko'p oh tortganki, og'zidan chiqqan tutun hamma yoqni qorong'i

qilib yuborgan edi.

Shoiming quyidagi ruboiysida yaxshilikning sharofati, yomonlikning

kasofati, vafoga vafoning, jafoga jafoning qaytajagi haqida so'z ketadi.

Har kimki, vafo qilsa, vafo topqusidur,

Har kimki, jafo qilsa, jafo topqusidur.

Yaxshi kishi ko'rmagay yomonlik hargiz,

Har kimki, yomon bo'lsa, jazo topqusidur.

Chindan ham, bu uning hayotdagi shiori edi. Zamon haqsizliklari ichida yurgan shoir o'z hukmdorligi davrida yaxshiga - yaxshi, yomonga - yomon bo'lishga harakat qildi. Vafoga vafo, jafogajafo qaytardi.

Bobur bugun xalqimizning sevimli farzandlaridan bo'lib turibdi. U haqda dostonlar, romanlar yozilgan, kinofilmlar ishlangan. Andijonda va Toshkentda ulkan bog'i barpo etilib, haykali o'rnatilgan.

Quyida Bobur rub6iylaridan namunalar bilan tanishasiz:

..

Yod etmas emish kishini g'urbatda I kishi,

Shod etmas emish ko'ngulni mehnatda2 kishi. Ko'nglum bu g'ariblikda shod o'lmadi, oh, G'urbatda sevinmas emish albatta kishi.

***

Ko'pdin berikim yor-u diyorim yo'qtur,

Bir lahza-u bir nafas qarorim yo'qtur.

Keldim bu soril o'z ixtiyorim birla,

Lekin borurimda ixtiyorim yo'qtur.

***

G'urbat bu aziz umrni kam qiladur.

Ne nay bitay firoq-u g'urbat sharhin,

Kim ko'z yoshi nomaning yuzin nam qiladur.

***

Xush ulki, ko'zum tushti sening ko'zungga,

Bermay so'zuma javob achig'lanasen

, Qilding meni muhtoj chuchuk so'zungga.

* * *

Naxvat mayidin bir necha kun mast qilur

. G'am yemaki, yetkursa boshini ko'kka,

Oxir yana yer kibi oni past qilur.

* * *

Ishlar bori ko'nguldagidek bo'lg'usidur!

Ul g'alla-yu mahmilki6, deb erding, bildim,

Mahmilg'a bo'yu g'alladin uy to'lg'usidur!

* * *

Ko'zdin uchadur uyqu chu oqshom bo'ladur.

Rar ikkalasi g'amim bila sabrimdek,

Borg'on sori qu ortadur, ul kam bo'ladur.

I

,

Tuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur,

Yuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur!

Sarrishtai ayshdin1 ko'ngulni zinhor

Uz, oh, Zahiriddin Muhammad Bobur!

* * *

Mendin degil ul yori parishong'a xabar.

Necha safar o'z ko'nglung uchun qilg'aysen,

Emdi bizing uchun ayla bu yong'a safar.

* * *

Ahbob4, yig'ilmoqni farog'at tutungiz!

Ch un gardishi charx bu durur, Tangri uchun,

Bir-biri necha kun g'animat tutungiz!

* * *

Jonim ham erur sening jamoling bila xush.

Rijron g'ami garchi asru noxushtur, lek,

Fikring bila shodmen, xayoling bila - xush.

...

* * *

O'rgangani ilm tolibi ilm kerak!

Men tolibi ilm-u tolibi ilme yo'q,

Men bormen ilm tolibi - ilm kerak.

I Sarrishtai aysh - maishat.

2 Bodi sabo - tong shamoli, mayin shabada. 3 Guzar - o'tish, kechish.

4 Ahbob - do'stlar, yorlar.

* * *

Vaslingga be rib yo'l, o'zungga yor etting.

Oxir bording, dog'i oni zor etting,

Rijron alami birla giriftor etting.

* * *

Rar yerda gul bo'lsa - tikon bo'lsa, ne tong?!

yaxshi borida agar yomon bo'lsa, ne tong?!

* * *

Yo qahr-u g'azab birla meni tufroq qil!

Y 0 rab, sengadur yuzum qaro gar oq qil,

Rar nay' sening rizong erur andoq qil!

.

* * *

! Rar kim meni bilsa bu payomimnP degil!

Mendin demagil gar unutulg'on bo'lsam,

Rar kimki, meni so'rsa, salomimni degil!

* * *

Ey yor, sening vaslingga yetmak mushkil, F

Boshni olibon bir sari ketmak mushkil.

* * *

Sen gulsen-u men haqir bulbuldurmen,

I Mahrami asror - sirdosh, ulfat, hamdam.

2 Mustag'roq - g'arq bo'lgan, cho'mgan.

3 Payom - xabar, darak.

4 Farxunda - qutlug', saodatli, baxtli, quvonchli.

Nisbat yo'qdur, deb ijtinobl aylamakim, Shahmen elga, vale senga quldurmen!

* * *

Jonimda mening hayoti jonim sensen, Jismimda mening ruh-u ravonim sensen. Boburni seningdek o'zga yo'q yori azizi, Alqissaki, umri jovidonim2 sensen.

Davron meni o'tkardi sar-u somondin, Oyirdi meni bir yo'li xonumondin. Gah boshima toj, gah baloyi ta'na, Nelarki boshimg'a kelmadi davrondin.

* * *

Ey, oy yuzung olida quyosh sharmanda, Shirin so'z-u yaxshi xulqungga men banda, Hijronda necha noma bila so'zlashaling,

* * *

RpBOIY HAQIDA TUSHUNCHA

Ituboiy arabcha so'z bo'lib, to'rtlik degani. Sharqda keng tarqalgan she'r turi, lirik janr. To'rt satrdan iborat bo'ladi. Ko'pincha birinchi, ikkinchi, to'rtinchi satrlari qofiyalanib keladi. Harflar bilan ko'rsatganda a-a-b-a shaklida bo'ladi. Ba'zan har to'rt satri o'zaro qofiyalanishi (a-aa-a) mumkin. Qofiya misra oxiridagi ohangdosh so'zdir. Radif misra oxiridagi takrorlanuvchi so'zdir. Masalan:

1 Ijtinob - uzoqlanish. saqlanish, tortinish, chekinish. 2 Umri jovidon - abadiy yashash, boqiy umr

Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur,

-- Har kimki, jafo qilsa, jafo topqusidur.

Yaxshi kishi ko'rmagay yomonlik hargiz,

Har kimki, yomon bo'lsa, jazo topqusidur.

qofiyalanyapti.

Demak, qofiyalanish tizimi a-a-b-a.

Radif - topqusidur.

Ruboiyda fikr tugallangan bo'lism kerak. Yana muhim xususiyatlaridan

biri shuki, ruboiy aruz vazni hazaj bahrining axram va axrab degan shakllaridagina yozilgan. Lekin keyingi yuz yilda bunga juda kam rioya qiladilar.

Fors-tojik adabiyotida ruboiy janrida Vmar Xayyom, Mirzo

Abdulqodir Bedil shuhrat qozonganlar. O'zbek she'riyatida esa Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur ruboiylari juda mashhur bo'ldi. Bugun ham ruboiylar ko'plab yozilmoqda.

Q'n to'qqizinchi asrning ikkinchi yarmi va yigirmanchi asrning boshlarida, ya'ni ilk mustamlakachilik davrida ravnaq topgan milliy uyg'onish adabiyotining zabardast vakillaridan biri Muhammad Aminxo'ja Muqimiydir.

Shoir ijodini o'rganish uning hayotlik chog'idanoq bosWangan. Shoir hayotligi davrida uning ijodiga bildirilgan turli-tuman munosabatlar, bahslar, maqolalar bunga guvoWik beradi. Muqimiy vafotidan keyin shoirning devoni ilk bor «Devoni Muqimiy» (l907-yil) nomi bilan nashr etildi. Unda she'riy namunalar qatori hassos shoirning qisqacha taJjimayi holi va ijodi haqida ma'lumot ham beriladi. 1910-yilda Portsev litografiyasida shoiming hajviy she'rlari «Muqimiy maa hajviyot» nomi bilan nashr etildi, 1912-yilda esa Muqimiyning yana bir she'riy to'plami chop qilindi.

Shoir ijodini jiddiy va samarali o'rganish o'tgan asrning 30-yillarida bosWandi. Bu davrda Muqimiy asarlarini to'plash, o'rganish, nashr etish qizg'in va samarali olib borildi. Gazeta va jumal1arda qator maqolalar e'lon qilindi. Bu xayrli ishning boshida otaxon shoirimiz G'afur G'ulom turdi.

1938-yilda G' .G'ulom tomonidan tuzilib «Muqimiy bayozi» deb nomlangan to'plam katta ahamiyatga ega bo'ldi. 1950-yilda Muqimiyning

1953-yil Muqimiy ijodini o'rganish tarixida yangi davr bo'ldi. Shu yili shoir vafotining 50 yilligi munosabati bilan Muqimiy hayoti va ijodiga oid maxsus kitoblar chiqarildi, shoirning «Tanlangan asarlar»i o'zbek va rus tillarida nashr etildi, Muqimiy hayoti va ijodi tadqiqiga bag'isWangan bir qancha nomzodlik dissertatsiyalari yoqlandi. Shu tariqa adabiyotshunosligimizda muqimiyshunoslik degan yangi ilmiy yo'nalish vujudga keldi.

v

MuhaI12Wad Aminxo'ja Mirzaxo'ja o'g'li Muqimiy 1850-yilda Qo'qon shahrida Bekvachcha mahallasida, novvoy oilasida tug'ildi.

Muqimiy dastlab Qo'qondagi «Hokim oyim» madrasasida ta'lim oladi. 1872-73-yillarda Buxoroga borib, u yerdagi «Mehtar anbar» madrasasida o'qishni davom ettiradi. I 876-yilda o'qishni tamomlab Qo'qonga qaytadi. Uylanadi. Shoir dastlab yer qurilishi mahkamasida mirzalik, so'ngra Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda pattachilik qiladi.

Moddiy muhtojlik Muqimiy oilasining buzilishiga olib keladi. Xotini o'g'lini onasiga tashlab, boshqa kishiga turmushga chiqadi. Shoir o'z ota hovlisini tark etib, shu mahallada joylashgan Hazrat madrasasidan bir hujra oladi. Shu «hujrai tang va torlikda bekaslik va g'ariblik chirog'ini yoqib» muhtojlikda umr o'tkazadi.

Muqimiy hayotini mutolaa va ijod qilishga bag'ishlaydi. Zamonaining yetuk xattotlaridan bo'lgan Muhammad Yusuf Xattotdan ta'lim 0 lib , xushxat kotib bo'lib yetishgan Muqimiyga xattotlik asosiy kasb va tirikchilik manbayi bo'lib xizmat qiladi.

Bu davrga kelib Muqimiy o'zining jo'shqin lirikasi va davrning hukmron ijtimoiy guruhlarini achchiq tanqid ostiga oluvchi hajviy asarlari, yumorlari bilan shuhrat qozonadi. O'z davri adabiy harakatining yetakchilaridan biriga aylanadi. Muqimiy Qo'qonda Furqat, Zavqiy, Nisbat, Muhayyir, G'aribiy, Nasimiy, Mavlaviy va boshqa shoirlardan tashkil topgan yirik adabiy guruhga boshchilik qiladi.

1885-86-yillarda shoirning otasi Mirzaxo'ja vafot etadi. Oilani boqish

shoir zimmasiga tushadi. Muqimiyning ahvoli yanada mushkullashadi. Shoir bu ahvoldan qutulish yo'llarini izlaydi. Shu sababdan bo'lsa kerak, 1887-88-yillarda Qo'qonni tark etib Toshkentga boradi. 1892-yilning boshlarida shoir ikkinchi marta Toshkentga boradi. Muqimiy Toshkent safari vaqtida qarindosh-urug'larini topadi, do'stlar orttiradi.

Muqimiy Farg'ona vodiysining shahar va qishloqlariga ham bir necha

marta sayohatga chiqadi.

Muttasil davom etgan moddiy muhtojlik, kamsitish va ta' qiblar

shoir sog'lig'iga ta'sir qilgan edi. 1898-99-yillarga kelib Muqimiy tez

tez kasalga chalinib, 4-5 oylab yotib qoladi va xastalik tufayli 1903yilda, 53 yoshida, ayni ijodiy kgmolotga yetgan paytda vafot etadi.

Muqimiydan boy ijodiy meros qolgan. U, asosan, she'riy janrlarda ijod etgan bo'lsa-da, uning asarlari o'zining tematikasi va badiiy-g'oyaviy xususiyatlarijihatidan rang-barangdir. Ular adabiyotimizning eng yaxshi an'analarini o'zida to'liq aks ettiribgina qolmay, uni yangi mazmun bilan boyitdi, yuqori bosqichga ko'tardi. Muqimiy o'zbek mumtoz she'riyatining zabardast vakillaridan biri bo'libgina qolmay, adabiyotimizda hajviyotni yangi bosqichga ko'targan va satira maktabini yaratgan ijodkor ham edi. Adabiyotimizda she'riy usulda yozilgan ajoyib sayohatnomalar Muqimiy ijodi tufayli maydonga keldi. Muqimiy adabiy maktub shaklidagi epistolyar adabiyotning ham chiroyli namunalarini yaratdi.

Afsuski, Muqimiy yaratgan shunday boy ijodiy meros «Devon», «Majmua» yoki «Bayoz» holida bizgacha to'liq yetib kelgan emas. Muqimiy hayot vaqtida o'z qo'li bilan asarlarini bir muqova ostiga to'plamagan. U ning mazmundor va boy asarlari turli manbalarda uchraydi.

Shoir asarlarini davlat fondlaridagi qo'lyozma manbalarda, ayrim adabiyot havaskorlari to'plagan kolleksiyalarda, Turkistonda litografiya va tipografiya yo'li bilan nashr qilingan materiallar (gazeta, jurnal, to'plam va kitoblar)da va nihoyat og'zaki manbalarda uchratish mumkin.

Muqimiydan bizgacha yetib kelgan merosning umumiy hajmi,

hozircha, taxminan 10 ming misradan iboratdir.

Muqimiy lirikaning g'azal, muxammas, murabba', masnaviy, ruboiy, tuyuq, fard kabi janrlarida barakali ijod qildi. Bu adabiy shakllarning takomiliga hamjiddiy hissa qo'shdi.

O'z davri adabiyotida sayohatnomajanrining shakllanishi va takomilga erishuvida hassos shoirimiz Muqimiyning xizmati, ayniqsa, kattadir. Ma'lumki, sayohatdan olingan xotiralarni lirik-epik planda she'riy tarzda ifoda tuvchi sayohatnoma janri adabiyotimizda o'ziga xos rivojlanish tarixiga ega. Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Maxmur, Zavqiy, Furqat kabi alloma shoirlarimiz yo'l xotiralarini u yoki bu tarzda aks ettirganlar. Muqimiy yashagan davrga kelib, ushbu jam muayyan tizimga, qat'iy qoidalarga ega bo'lgan adabiy shaklga aylandi va bunda, yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, shoiming hissasi katta bo'ldi.

Muqimiy do'stlari taklifi bilan Farg'ona vodiysi bo'ylab tez-tez sayohatga chiqar, ko'rgan-kechirganlarini barchaga tushunarli, ravon

shaklda qoozga tushirardi. Bizgacha uning Qo'qondan Shohimardonga; Qo'qondan Farg'onaga; Qo'qondan Isfaraga yo'nalishlari bo'yicha qilgan sayohatlari taassurotlari yetib kelgan. Ular shunchaki yo'l taassurotlarining yozma hisoboti emas, albatta.

Avvalo, shoir sayohatnomalari muallifning zamondan, turmushdan shikoyat satrlari bilan boshlanadi. Muqimiy bu o'rinda o'zining sayohatga chiqish sababini bayon etadi. Bu bayon turmush muammolaridan charchagan va birpas bo'lsa ham horigan ko'ngilga taskin berishni orzu qilgan majruh qalbning nola-yu faryodidan iboratdir. E'tibor qilaylik:

Faryodkim, garduni dun

Aylar yurak-bag'rimni xun,

Ko'rdiki, bir ahli funun 

Charx anga kajraftor ekan.

Qolmay shaharda toqatim,

Qishloq chiqardim odatim.

Xohi yayov, bo'lsun otim, .

Goh sayr ham darkor ekan.

Aflok kajraftor uchun,

Har dam ko'ngil afgor uchun,

Ho'qand tang-u tor uchun,

Sahro chiqish darkor ekan.

Muqimiy ko'rgan-kechirganlarini ochiq-oydin, o'quvchi oson

tasavvur qila oladigan tarzda tasvirlaydi. Shu ma'noda sayohatnomalardagi

joylar, shaxslar tasviri rang-barang, jonli chiqqan:

«Do'rmancha»ga ketdim o'tub, Unda bo'lus G'ozi dedi,

Y oqamni har soat tutub. Ham mufti, ham qozi dedi.

Yotdum ul oqshom g'am yutub, Yurt barcha norozi dedi,

Dashti qaroqchizor ekan. Qilg'on ishi ozor ekan.

Shoir o'zi ranjiganjoy va odamlami qanday achchiq til bilan tanqid qilgan bo'lsa, Farg'onaning go'zal tabiati, ko'm-ko'k bog'lari, o'ynab oqib yotgan zilol suvlarini ko'rib, ulami zavq-shavq bilan tasvirlaydi:

Vodil maqomi dilfIzo,

Ko'chalaridur dilkusho,

Anhorida obi safo, Sebarga obishor ekan.

Yoki mana bu tasvirga e'tibor bering:

Anhor-u soy-u cho'llari,

O'ynab kelodur suvlari,

Shirinki zardolulari,

. Qand - u asal bekor ekan.

«Sayohatnoma»larning o'qishliligini ta'minlagan yana bir narsa 

ularning kichik to'rtlik shaklida, rayon qofiya sistemasiga ega bo'lgani hamdir. Ularni o'qigan od am zerikmaydi, yo'l manzaralari aks etgan shirali, o'ynoqi satrlarni beixtiyor yodlab oladi. Ana shu ma'noda hassos shoirimiz Muqimiyni o'zbek adabiyotida mukammal ko'rinish olgan, adabiy an'anaga aylangan «Sayohatnoma» janrining asoschisi deya olamiz.

«SAYOHATNOMA» DAN QO'QONDAN SHOHlMARDONGA

Faryodkim, garduni dun I Aylar yurak-bag'rimni xun2, Ko'rdiki, bir ahli funun3 Charx anga kajraftor4 ekan.

Qolmay shaharda toqatim, Qishloq chiqardim odatim. Xohi yayov, bo'lsun otim,

Goh sayr ham darkoi ekan.

..

«O'ltarma»ga qildim yurush,

Yetdim jadallab vaqti tush, Bir dam qiziq bozor ekan.

Bir ma'raka ko'rdim butun, J ami yopingan boshga to' n, Boqsamki, besh yuzcha xotun VOiZ5 so'zin tinglor ekan.

Mingboshilik kimning ishi, Desam, dedi bedonishi,

Bir «qo'shtegirmonlik» kishi, Xo'ja Iso badkor6 ekan.

I Garduni dun - bu yerda teskari falak ma'nosida. 2 Xun - qon.

3 Ahli funun - hunar ahllari, bilimdonlar.

4 Kajraftor - teskari aylanuvchi.

5 Voiz - va'z o'quvchi.

6 Badkor - yomonlik qiluvchi.

Mag'rur, x-u besh-u kam, Har gapda yuz ichgay qasam, Takjoy olur moxovdan ham, Hoji o'zi murdor ekan.

«Do'rmancha»ga ketdim o'tub, Yoqamni har soat tutub,

Y otdum ul oqshom g'am yutub, Dashti qaroqchizor ekan.

Unda bo'lus G'ozi dedi, Ham mufti, ham qozi dedi. Yurt barcha norozi dedi, Qilg' on ishi ozor ekan.

Boz izdihomi voizi, Badkayf-u ochilmas ko'zi, Yuqori boshidin tizi, Ermaklari ko'knor ekan.

So'rsam dedilar «Bo'rbaliq», Birmuncha echkilar ariq,

Kelsa kishi yeyar tariq,

Shom-u sahar tayyor ekan.

«Oq yer»din o'tdim, boylari Oliy imorat joylari,

Mehmonsiz o'tkay oylari,

Kelsa birov nochor ekan.

Ammo nazarda «Roshidon» Firdavs bog'idin 1 nishon, O'ynab oqar obi rayon, Sahni gul-u gulzor ekan.

] Firdavs bog'i - jannat bog'i.

2 Rido - ruhoniylar bo'yniga solib yuradigan 3 Xayri saxo - xayr-saxovat.

4 DilflZO - ko'ngilni quvontiruvchi.

5 Dilkusho - ko'ngil ochuvchi.

Suvlar sepilgan so'rilar, Bo'rlangan o'choq-mo'rilar, Tab'ing mabodo choy tilar, Damlashlari ishqor ekan.

«Oltiariq» qursin o'shal, Sellarda qoldim bir mahal, Bo'ldim ivib yomg'urda shal, To'n shilta, ho'l ezor ekan.

Mingboshisi so'finamo, Tasbeh-u bo'ynida rido2, Cho'qub qochar zog'i alo, Bir dog'uli ayyor ekan.

Xayr-u saxo3 vajhiga kar,

Bir pulni yuz yerdin tugar, Kelsa gadoy nogah agar,

Bir non chiqish dushvor ekan.

Ko'rdim chuqur «Chimyon» ernr, Yer ostida zindon ernr, Dushmanlari mehmon ernr, Bog'i uning tutzor ekan.

«Vodi1» maqomi dilfizo4, Ko' chalaridur dilkusho5, Anhorida obi safo,

Sebarga, obishor ekan.

"<~ ,<'-"i'~i

Chun shahrdin chiqdim «QudaSh», Ko'ngul bo'lub mahzun-u g'ash, Majnunsifat, devonavash,

Serchashma-yu kam chang ekan.

«Yayfan» agarchi xush havo, Odamlari yengilnamo, Bir-birlari-la doimo Bo'lar-bo'lmasga jang ekan.

«Nursux» kabi bir joy kam, Tushmay o'tib qildi alam, Olma, anor o'rniga ham Bog'ida tok-u zang ekan.

Ko'p odamidin «Beshariq», Bog'larda ekmishlar tariq. Yetim haqi - go'shti baliq, Qilmishlari nayrang ekan.

Charchashni bilmas yursalar, Purzo'r ketmon ursalar, Vaqti namozga kelsalar, Masjid soriga lang ekan.

«Rafqon» ajoyib joy ekan, Bir ko'cha ketgan soy ekan, Salqin supa hoy-hoy ekan,

Kim ko'rsa hang-u ma-ng ekan.

..
Ozodadin to'pori ko'p, Dukchisidin attori ko'p, Choyxo'ridin ko'knori ko'p, Bir rasta nos-u bang ekan.

Ayvonchalar misli katak, Bir yo'lki, odam siqqudak, Chit birla bir yerda alak, Bozori tor-u tang ekan.

Xuftonda kirdim bir do'kon, Qildi ashula bir juvon,

Eshak demang, undin yamon, Hangrarda yaxshi hang ekan.

Qiyg'ir ko'targon uch yigit, Uxlatmadilar bir minit,

Ham boshda tong otquncha it G'ingshib chiqib, vang-vang ekan.

Aylay sayohat endi bas, «Konibodom» qilmaY,havas, Har yerda yotgan xor-u xas, Ko'zga tikan yakrang ekan.

QO'QONDAN ISFARAGA

Aflok kajraftor uchun,

Har dam ko'ngul afgor uchun, Ho'qand tang-u tor uchun, Sahro chiqish darkor ekan.

Bordim shahardin «Y akkatut», Baqqoli duzdi badburut I,

Bir tanga sotkay bir qurut, Insofi yo'q, tarror ekan.

- "'1'7"'1