Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab «Adabiyot»

I

Olti yashar paytimda, osuda o'rmonlar haqida hikoya qiluvchi «Bo'lgan voqealar» degan kitobda g'alati bir suratga ko'zim tushib qoldi. Suratda bahaybat bo'g'ma ilonning bir yirtqich hayvonni tiriklay yutayotgani aks ettirilgan edi. Mana o'sha surat:

Menjunglidagi sarguzashtlarga to'la hayot haqida uzoq xayol surdim,

so'ng rangli qalam bilan umrimda birinchi marta rasm chizdim. Bu mening l-raqamli rasmim edi. Mana, men chizgan narsa:

Ijodim namunasini kattalarga ko'rsatib, qo'rqinchli emasmi, deb

so'radim. .

- Shlapaning nimasi qo'rqinchli ekan? - deb e'tiroz bildirishdi

menga.

Ammo rasmdagi narsa sirayam shlapa emas edi. Bu - f1lni tiriklay

deb ilonning ichki ko'rinishini ham chizdim. Axir, kattalarga hamma narsani doim tushuntirib borish kerak-da. Bu mening 2-raqamli rasmim eili. '

Kattalar menga ilonlarning ichki-yu tashqi ko'rinishini chizish o'rniga jug'rofiya, tarix, arifmetika va husnixatni ko'proq o'rganishni maslahat berishdi. Ana shundan keyin, olti yashar paytimda rassomlikning porloq istiqbolidan voz kechishga majbur bo'ldim. 1- va 2-raqamli rasmlarim muvaffaqiyatsizlikka uchragach, o'zimga nisbatan ishonchimni yo' qotdim. Kattalar hech qachon o'zlaricha biron narsani tushuna olmaydilar, ularga hadeb hijjalab tushuntirib beraverish esa oxir-oqibat bolalarning ham joniga tegib ketadi.

Shunday qilib, boshqa kasb tanlashimga to'g'ri keldi-yu, uchuvchilikni o'rganib oldim. Osmoni falak bo'ylab qariyb butun dunyoni kezib chiqdim. Ochig'ini aytish kerak, jug'rofiya mengajuda qo'l keldi. Bir qarashdayoq Xitoyni Arizona viloyatidan ajrata oladigan bo'ldim. Kechasi samoda adashib ketsang, bu benihoya asqatadi -da.

Umrim davomida turli-tumanjiddiy odamlarni uchratdim. Kattalar orasida uzoq vaqt yashadim. Ularni yaqindan ko'rdim, bildim. Va bundan, tan olishim kerakki, ular haqidagi fikrim yaxshi tomonga 0' zgarmadi.

Kattalar orasida boshqalardan ko'ra aqlli va farosatliroq biror kishini uchratganimda unga l-raqamli rasmimni ko'rsatardim - men uni asrab qo'ygan edim, doim yonimda olib yurardim. Bu odam chindan ham biror nimani tushunadimi-yo'qmi, sinab ko'rmoqchi bo'lardim. Ularning barchasi rasmga qarab turib: «Shlapa-ku, bu», derdi. Shundan keyin men ularga na bo'g'ma ilonlar, na junglilar, na yulduzlar haqida og'iz ochardim. Ularning tushunchalariga moslashardim-da, brij va golf o'yinlari haqida, siyosat,va bo'yinbog'lar haqida gap boshlardim. Shunda kattalr menday bama'ni odam bilan tanishganlaridan behad mamnun bo'lar edilar.

11

Men shu tariqa yolg'izlikda yashardim, dilimni anglaydigan biror hamdardim yo'q edi... Olti yil muqaddam samolyotimning motori buzilib, Sahroyi Kabirga qo'nishga majbur bo'ldim. Y onimda na mexanik, na bironta hamroh bor edi. Qanchalik qiyin bo'lmasin, samolyotni

amallab bir om tuzatishga ahd qildim. Yo motorni tuzataman, yo halok bo'laman. Bir haftaga bazo'r yetadigan suv qolgan.

Shunday qilib, birinchi kechani huvullab yotgan sahroda, qum ustiga uzala tushib o'tkazdim. Minglab chaqirim narida ham tirik jon asari sezilmasdi. Kemasi halokatga uchrab, bepoyon okeanda sol uzra suzib borayotgan odam ham menchalik yolg'iz bo'lmagandir. Shu bois tongsaharda meni kimningdir ingichka ovozi uyg'otib yuborganda naqadar hayratga tushganimni tasavvur ham qilolmasangiz kerak.

- Iltimos... menga qo'zichoq chizib ber! - degan qo'ng'iroqdek tovush

yangradi yonginamda.

-A?.

Tepamdan go'yo yashin urgandek, sapchib o'rnimdan turdim. Apil

tapil ko'zlarimni ishqalab, atrofga alangladim. Qarasam - ro'paramda allaqanday g'aroyib bir bolakay mengajiddiy tikilib turibdi. Mana, uning eng yaxshi surati, men uni keyin chizishga muvaffaq bo'ldim.

Albatta, bu rasmda u aslidagidek yaxshi chiqmagan. N achora, bunga men aybdor emasrnan. Olti yashar paytimda kattalar, sendan rassom chiqmaydi, deb rosa miyamga quyishgani uchun men bo'g'ma ilonlarning ichki va tashqi ko'rinishidan boshqa narsani chizishni o'rgana olmadim.

Shunday qilib desangiz, ko'zlarimni katta-katta ochgancha bu g'aroyib bolakayga qarab turardim. Odamzod makonidan minglab chaqirim olisdagi yaydoq biyobonda ekanim yodingizdan chiqmagandir. Shunisi g'alatiki, bu bolaning aft-angoriga qarab, adasmb qolgan yoki nihoyatda horib-charchagan, qo'rquvdan yuragi yorilib, ochlik va tashnalikdan o'lar holga yetgan, deb bo'lmasdi. Kimsasiz sahroda, inson qadami tegmagan cho'l-u biyobonda dafatan paydo bo'lib qolgan bu bolaning ko'rinishidan bunday fikrlarni xayolga ham keltirish mumkin emasdi. Nihoyat, menga yana til ato bo'lib, asta so'radim:

- Lekin... sen bu yerda nima qilib yuribsan?

U tag'in ohistalik bilan va g'oyat jiddiy ohangda: - Iltimos... qo'zichoq chizib ber... - dedi.

Bularning barchasi shu qadar sirli, anglab bo'lmas bir tarzda ro'y

berayotgan ediki, rad qilishgajur'atim yetmadi. Jazirama sahro qo'ynida, hayotim qil ustida turgan bir pallada qanchalik bema'ni ko'rinmasin,

cho'ntagimdan qog'oz-qalam oldim-u, lekin shu zahoti o'zimning .,-, asosan jug'rofiya, tarix, ari(metika va husnixatni o'rganganim lop etib esimga tushdi -da, bolakayga qarab (hatto biroz achchiqlanib) rasm chizishni bilmasligimni aytdim. Bu gapimga u:

- Baribir qo' zichoq chizib ber, - deb javob qildi.

Men umrimda qo'zichoq rasmini chizib ko'rmaganim uchun, o'zim

bilgan o'sha eski ikkita suratdan birini - bo'g'ma ilonning tashqi ko'rinishini chizib ko'rsatdim.

Ammo bolakay rasmni ko'rib:

- Yo'q, yo'q! Menga ilon ham, m ham kerak emas! lIon haddan

tashqari xavfli, fil esa haddan tashqari katta. Mening uyimdagi narsalaming hammasi kichkina. Menga qo'zichoq kerak, qo'zichoq chizib ber, - deb xitob qilganida nihoyatda hayron qoldim-da, shu rasmni chizib berdim.

U rasmni sinchiklab ko'zdan kechirgach:

- Yo'q, bu qo'zichoqjudayam oriq-ku, - dedi. - Boshqasini chizib

ber.

Men boshqa qo'zichoq rasmini chizdim.

- Bu qo'zichoq emas-ku, - dedi U. - O'zing ham ko'rib turibsan-a,

qo'chqor-ku bu. Ana, shoxiyam bor...

Men qo'zichoqni tag'in boshqatdan chizdim. Biroq bu rasm ham

unga ma' qui bo'lmadi:

- E, bu o'lguday qari-ku. Menga uzoq yashaydigan qo'zichoq kerak.

Endi sabr-toqatim tugadi. Axir, tezroq motorni tuzatish kerak edi

da! Shuning uchun apil- tapil mana shu narsani chizib tashladim.

Keyin bolaga qarab:

- Mana senga quticha. Qo'zichog'ing shuning ichida yotibdi, - dedim.

..Shunda meni butkullol qoldirib, bu talabchan hakam gul-gul yashnab

ketdi:

deysan-a?

- Nima edi?

- Axir mening uyimda unchalik serobgarchilik emas-da.

- Unga ko'p narsa kerak emas. Men senga judayam kichkina bir

qo'zichoq beraman.

- U judayam kichkina emas... - dedi u boshini egib, rasmga

termilarkan:-- Qara! U uxlab qoldi...

Men Kichkina shahzoda bilan shu tariqa tanishdim.

Uning qayerdan paydo bo'lganini hadeganda bilib ololmadim.

Kichkina shahzoda meni savollarga ko'mib tashlar, ammo o'zidan biror nimani so'rasam, eshitmaganga olar edi. Faqat, anchadan keyin, gap orasida tasodifan aytib qolgan ba'zi so'zlaridan uning sirli tashrifi birmuncha oydinlashdi. Masalan, samolyotimni birinchi marta ko'rganida (samolyot rasminichizib o'tirmayman, negaki, buni baribir eplayol

mayman), u shunday deb so'radi:

- Bu qanaqa narsa?

- Bu narsa emas, samolyot. Mening samolyotim, u uchadi. Keyin unga osmoni falakda uchish qo'limdan kelishini faxrlanib

aytdim. Shunda u:

- E, shoshma! Sen hali osmondan qulab tushdingmi? - deya tob

qilib qoldi.

- Ha, - dedim kamtarlik bilan.

An

l

Q

"

'

a xo os. lZlq- u...

- Demak, sen ham osmondan tushib kelibsan-da, - dedi. - Xo'sh,

qaysi sayyoradan kelding?

«E, bu kimsasiz sahroda to'satdan qayerdan paydo bo'lib qoldi, de

sam, gap bu yoqda ekan-da!», - deb o'yladim o'zimcha va dabdurustdan:

- Bundan chiqdiki, sen bu yerga boshqa sayyoradan tushib kelibsan

da? - deb so'radim.

Biroq u savolimgajavob bermadi. Samolyotimni ko'zdan kechirarkan,

asta bosh chayqadi: .

- He, buning bilan uzoqdan uchib kelolmaysan, ko'rinib turibdi...

So'ng nima haqdadir xiyla o'ylanib qoldi. Keyin cho'ntagidan men

chizib bergan boyagi qo'zichoqni olib, uni go'yo qimmatbaho xazinadek tomosha qilishga kirishdi.

«Boshqa sayyoralaf» xususidagi bu chala-yarim e'tirofdan so'ng .j

ko'nglimdagi qiziqish hissi n51qadar alanga olib ketganini tasavvur qila olsangiz kerak. Iloji boricha ko'proq narsa bilib olish niyatida ustma-ust

savol yog'dira ketdim:

- Sen qayoqdan uchib kelding, bolakay? Uying qayerda o'zi?

Qo'zichog'imni qayoqqa olib ketmoqchisan?

U o'yga cho'mganchajimib qoldi-da, keyin:

- Menga quticha berganing juda soz bo'ldi-da, qo'zichoq kechasi

uning ichida uxlaydi, - dedi. /

- Albatta. Agar aqlli bola bo'lsang, senga arqon ham hadya qilaman

qo'zichoqni kunduzlari bog'lab qo'yasan. Qoziq ham beraman.

Kichkina shahzodaning qoshlari chimirildi:

- Bog'lab qo'yasan? Nima keragi bor buning?

- Chunki, bog'lab qo'ymasang, u biron yoqqa ketib adashib qoladi.

Buni eshitib do'stim xandon otib kulib yubordi:

- E, qayoqqayam ketardi u?

- Bilib bo'lmaydi-da. Boshi oqqan tomonga ketaveradi, ketaveradi. Shunda Kichkina shahzoda jiddiy tortib:

- Mayli, hechqisi yo'q, - dedi. - Axir, men yashaydigan joy

nihoyatda kichkina... - Birozdan so'ng anduh bilan qo'shib qo'ydi: Boshing oqqan tomonga ketaverganing bilan uzoqqa ketolmaysan...

Hademay bu gulni yaxshilab bilib oldim. Kichkina shahzodaning sayyorasida hammavaqt oddiygina, behasham gullar o'sardi. Ular kambarg, beozorgina bo'lib, nihoyatda kamjoyni egal1ar, ertalab ochilib, oqshom chog'i so'lib qolar edi. Bu gul esa, kunlaming birida shamolda qaydandir uchib kelib sayyora tuprog'iga tushib qolgan urug'dan unib chicrqan edi. Kichkina shahzoda boshqa o't-o'lan, gu1chechaklarga aslo o'xshamagan bu mo'jaz niholdan ko'zini uzolmasdi. Bordi-yu u baobabning biror yangi xili bo'lsa-chi? Ammo nihol tez orada yuqoriga qarab bo'y cho'zishdan to'xtadi-da, g'uncha tugdi. Kichkina shahzoda umri bino bo'lib bunday katta g'unchalarni ko'rmagan edi, g'aroyib mo'jiza ro'y berajagini ko'ngli sezib, betoqat kuta boshladi. Notanish, noma'lum g'uncha esa hamon yuz ochishni xayoliga keltirmas, yashil gumbaz ichra pinhon o'tirgancha hanuz o'ziga oro berar edi. U qunt

bilan rang tanlar, gulbarg liboslarni nozik badaniga bir-bir o'1chab ko'rardi - yorugt' olamga allaqanday lolaqizg'aldoqqa o'xshab, hurpaygan-to'zg'igan holda diydor ko'rsatishni sira-sira istamasdi-da. U husnijamolini bor latofati-yu butunjozibasi bilan namoyon etmoqni orzu qilardi. Ha, ana shunday o'ziga binD qo'ygan go'zal edi u!

Sirli tayyorgarlik shu yo'sin uzoq davom etdi. Va, nihoyat, bir sahar chog'i, quyoshning ilk nurlari ko'rinishi bilanoq gulbarglar ohista ochildi, bu lahzaga shu qadar uzoq taraddud qilgan go'zal esa shirin esnab:

- Eh, esizgina, barvaqt uyg'onib ketibman-ku... Afv eting meni... 

dedi. - Hamma yog'im to'zg'ib yotuvdi-ya...

Kichkina shahzoda hayrat va zavqini yashirolmadi:

- N aqadar chiroylisiz-a!

- Yo'g'-e, rostdanmi? - dedi gulg'uncha bungajavoban astagina. 

Ha, balki sezgandirsiz, men quyosh bilan birga tug'ilganman-da.

Kichkina shahzoda bu g'unchaning kamtarlik bobida namuna bo'lolmasligini payqadi, biroq u shunchalar dilbar va latif ediki, odamni beixtiyor dovdiratib qo'yardi!

- Nonushta vaqtiyam bo'lib qoldimi deyman, - dedi u saldan ke- .

yin. - Baraka topkur, menga yordam qilarsiz-a?

Kichkina shahzoda behad xijolat bo'ldi, ko'zachada muzdek buloq

suvidan keltirib uni sug'ordi.

Ko'p o'tmay go'zal gulg'unchaning xiyla mag'rur va arazchiligi ham ma'lum bo'lib qoldi-yu, Kichkina shahzoda u bilan til topishaman deb rosa qiynaldi. Bir kuni gul poyasidagi to'rtta tikanni ko'rsatib:

- Qani, yo'lbars zo'r bo'lsa, bu yoqqa kelsin, men uning o'zidan

ham, o'tkir tirnog'idan ham qo'rqmayman! - dedi.

- Mening sayyoramda yo'lbars yashamaydi, - deb e'tiroz bildirdi

Kichkina shahzoda. - Keyin, yo'lbarslar o't yemaydi.

- Men o't emasman-ku, - dedi gulg'uncha ranjib.

- Kechiring meni...

- Yo'q, men yo'lbarsdan sirayam qo'rqmayman, ammo yelvizak

degan narsadan yuragim chiqib ketadi. Sizda parda yo

shamoldan to'sib qo'ysangiz? .

«G'alati-ya, o'simlik bo'laturib yelvizakdan qo'rqadi... - deb o'yladi

Kichkina shahzoda. - Judayam ko'nglini topish qiyin ekan bu gulning...»

- Bu yer rosa sovuq ekan. Kechqurun meni shisha qalpoq bilan

o'rab qo'ying, xo'pmi? Sayyorangiz haddan tashqari befayz ekan. Men

kelgan joyda -chi... 

)

Gulg'uncha gapini tugatmay jimib qoldi. Chunki bu yoqqa u hali urug' chog'ida uchib kelgan edi-da. O'zga olamlar haqida shu bois hech narsa bilmasligi tabiiy edi. Osongina fosh bo'lishing muqarrar vaziyatda esa yolg'on gapirmoq -borib turgan ahmoqlikdir! Gulg'uncha xijolat tortdi, so'ng go'yo Kichkina shahzoda, o'zini uning oldida qanchalar gunohkor ekanini sezsin,' degan ma'noda ustma-ust yo'taldi:

- Men boya borib olib kelmoqchi edim, lekin gapingizni bo'lishga... Shunda gulg'uncha yana qattiqroq yo'tala boshladi: mayli, uning vijdoni

battar qiynalsin!

Kichkina shahzoda, garchi bu feruza gulni yaxshi ko'rib qolgan, unga xizmat qilishdan baxtiyor bo'lsa-da, ko'p o'tmay ko'nglida shubha uyg'ondi. U shunchaki aytilgan havoyi gaplami yuragiga yaqin olar, shu sabab o'zini benihoya baxtsizsezar edi.

- Bekor uning gapiga quloq solgan ekanman, - deb qoldi u bir kuni menga. - Hech qachon gullarning aytganiga quloq solmaslik kerak ekan, ularga termilib, hidlaridan bahramand bo'lish lozim ekan, xolos. Mening gulim butun sayyorani xush bo'ylarga burkagan edi, men esa bundan faqat quvonish zarurligini bilmasdim. Yo'lbars haqidagi, timoq haqidagi anavi gaplarga kelsak... ulardan odamning ko'ngli zavq-shavqqa to'lishi kerak edi, men bo'lsam achchiqlanib o'tiribman-a... - Bir muddat sukut saqlab, anduh bilan e'tirof etdi: - O'shanda hech nimani tushunmagan ekanman! Og'izdagi so'zga emas, amaldagi ishga qarab baho berish kerak edi. U menga o'zining mu attar bo'ylarini armug'on etdi, hayotimni nurga chulg'adi. Men undan qochmasligipl kerak edi! O'sha qovushmagan hiyla-nayranglar zaJUirida nozik bir latofat mujassam ekanini payqashim kerak edi. Axir, gullar shunchalik beqarorki!.. Ammo men nihoyatda yosh edim, muhabbat sir-asroridan bexabar edim.

0 'zining mitti sayyorasidan zerikkan Kichkina shahzoda qushlar bilan koinot bo ylab sayr etishga qaror qiladi. Uning sayyorasi yaqinida bir necha asteroid bor edi. Uning birida qirol, ikkinchisida shuhratparast, uchinchisida piyonista, to 'rtinchisida korchalon, beshinchisida charog'bon, oltinchisida esa jug'rofiy oUm yashar edi. Kichkina shahzoda bu

Shunday qilib, u qadamranjida qilgan yettinchi sayyora Yer edi.

Yer - oddiy sayyoralardan emas! Bunda bir yuz yigirmata qirol

(negr qirollari ham shunga kiradi, albatta), yetti ming geograf, to'qqiz yuz ming korchalon, yetti yarim million piyonista, uch yuz o'n bir million shuhratparast, xullas, jami ikki milliardga yaqin katta odam mavjud.

Yerning naqadar kattaligi haqida sizga birmuncha tasavvur bermoq uchun shuni aytish bilangina kifoyalanaman: elektr kashf etilguniga qadar olti qit'ada charog'bonlarning to'rt yuz oltmish ikki ming besh yuz o'n bir kishidan iborat ulkan lashkari tutib turilardi.

Agar chetdan razm solinsa, bu qoyilmaqom bir tomosha bo'lardi. Bu ulkan lashkarning xatti-harakatlari go'yo baletdagidek aniq bir qoidaga bo'ysunardi. «Sahna»ga birinchi bo'lib Yangi Zelandiya va Avstraliyadagi charog'bonlar chiqishardi. Ular chiroqlarini yoqib, uxlagani ketishardi. Keyin xitoy charog'bonlarining navbati kelardi. Q'z «raqsi»ni ado etib, ular ham parda ortiga g'oyib bo'lishardi. Ulardan so'ng Rossiya va Hindiston charog'bonlariga gal tegardi. Keyin esa Afrika va Yevropa, undan so'ng Janubiy Amerika va nihoyat, Shimoliy Amerikadagi charog'bonlarning navbati yetardi. Shu tariqa hech kim hech qachon adashib ketmas, hamma «sahna»ga o'z vaqtida chiqardi. Ha, bu chindan ham qoyilmaqom tomosha edi!

Faqat, shimoliy qutbdagi yagona fonusni yoqishi lozim bo'lgan charog'bon bilan uning janubiy qutbdagi hamkasbiga hammadan ham. maza edi, ikkalasi ham ortiqcha tashvish-taraddudsiz yashardi: ular o'z hunarini yilda ikki martagina ko'rsatardi, xolos.

XVII

Ba'zan haddan tashqari suxandonlik qilging kelib qolganda ozmiko'pmi mubolag'a qilasan kishi. Mana, men ham charog'bonlar haqida so'zlay turib, haqiqatga birmuncha xilof ish tutdim. Ishqilib, sayyoramizni yaxshi bilmaydiganlarda u haqda noto'g'ri tushuncha paydo bo'lmasa bas! Aslida odamlar Yer yuzida unchalik ko'p joyni egallamaydi. Agar

unda istiqomat qiladigan ikki milliard odam to'planib, xuddi miting- .,

dagidek yelkama-yelka tUfsa, ular ortiqcha qiynalib-netmay, uzunasi va kengligi yigirma mil keladigan maydonga bemaloljoylashgan bo'lur edi. Butun insoniyatni Tinch okeandagi tangadekkina orolchaga ham sig'dirib yuborish mumkin.

Kattalar, ,!lbatta, bu gapingizga ishonmaydilar. Ular o'zlarini juda ko'p joyni egallaydigan chog'laydilar, o'zlarini xuddi baobablardek bahaybat va ulug'vor hisoblaydilar. Siz shunda ularga aniq hisob- kitob qilib chiqishni taklif eting. Bu gap ularga ma'qul bo'ladi, axir ular raqam desa o'lib qolishadi-ku. Siz esa bu bo'lmag'ur arifmetika bilan boshingizni qotirib yotmang. Uning sariq chaqalik ham foydasi yo'q. Bilaman, siz shundoq ham menga ishonasiz.

Alqissa, Kichkina shahzoda Yerga tushgach, atrof-javonibda biror tirik jonni ko'rmay, beharl hayron bo'ldi. Ratto, adashib boshqa sayyoraga kelib qoldimmikan, degan xayolga ham bordi. Biroq shu payt oyog'i ostida qum uzra kulcha bo'lib yotgan allaqanday kulrang narsa qo'zg'alib qo'ydi.

- Salom, - dedi KiclLldna shahzoda har ehtimolga qarshi.

- Sal om, - deb javob berdi ilon.

- Men qanday sayyoraga kelib qoldim?

- Yerga, - dedi ilon. - Mrikada turibsan hozir.

- Shunaqami? Nima, Yerda odam yashamaydimi?

- Bujoy - sahro. Sahroda hech kim yashamaydi. Ammo Yer katta. Kichkina shahzoda tosh ustiga o'tirib, osmonga tikildi.

- Qani endi, yulduzlaming nega charaqlashini bilsam, - dedi u

o'ychan ohangda. - Chamasi, ular, ertami-kechmi har kim o'z yulduzini topib olishi uchun charaqlab tursa kerak. Ko'ryapsanmi, huv ana mening sayyoram - shundoqqina tepamizda... Ammo u qanchalar uzoqda, eh-he! .

, - Chiroyli sayyora ekan, - dedi ilon. - Yerga nega kelding, nima qilasan bu yerda?

- Men feruza gulim bilan urishib qoldim, - deya iqror bo'ldi Kichkina

shahzoda.

- E, shunday degin...

Ikkovi ham jim qoldi.

- Odamlar qayoqda, odamlar? - deb tag'in so'radi nihoyat Kichkina

shahzoda. - Sahroda, har qalay, o'zingni yolg'iz sezarkansan kishi...

- OdamlJ![ orasida ham o'zingni yolg'iz sezaverasan, - deb qo'ydi

Hon.

Kichkina shahzoda unga sinchiklab tikildi.

kelmaydi-yu...

- Ammo men qirolning barmog'idan ko'ra ko'proq qudratga ega

man, - deb e'tiroz bildirdi ilon.

Kichkina shahzoda kulimsiradi:

- Nahotki sen shu qadar qudratli bo'lsang? Loaqal panjang ham

yo'q-ku. Sen hatto sayohat qilishga ham yaramaysan...

- Men seni birorta kema eltolmaydigan olis manzillarga olib ketishim mumkin, - dedi ilon, so'ng Kichkina shahzodaning boldiriga halqa bo'lib chirmashdi.

- Kimgaki tegsam, uni asliga - tuproqqa aylantiraman, - dedi u. 

Ammo sen yulduzdan tushib kelgansan, yulduzdek poksan...

Kichkina shahzoda indamay turaverdi.

- Senga rahmim keladi, - deya davom etdi ilon. - Tosh-metin bu

zaminda sen shu qadar zaif, ojizsan-ki... Yodingda bo'lsin, qachcmki olisda qolgan sayyorangni eslab yuraging g'ussaga to'lsa, men senga yordam qilishim mumkin. Men...

- Gapingni juda yaxshi tushundim, - dedi Kichkina shahzoda. 

Ammo nega doim jumboq bilan so'zlaysan?

- Men hamma jumboqlarni hal etaman, - dedi ilon.

Ikkalasi tag'in jimib qoldi.

Kichkina shahzoda Yerda ancha kezib. yuradi; tog' cho 'qqilariga

chiqadi, qum barxanlari, muzliklardan, chamanzorlardan 0 'tadi, bir tulki bi/an tanishadi, bekat nazoratchisi bi/an suhbatlashadi. Nihoyat, qissa boshida ayti/ganidek, samolyoti buzilib sahroga qo 'nishga majbur bo 'Igan uchuvchiga duch kelib qoladi.

XXIV

- Ha-a, - de dim Kichkina shahzodaga qarab, - bu aytgan gaplaring hammasi qiziq, ammo men hali samolyotimni tuzatolganim yo'q,

",

hisoblardim.

- Men do'st bo'lgan Tulki aytardiki...

- Azizim, hozir tulki-pulking qulog'imga kirmaydi!

- Nega?

- Chunki tashnalikdan o'lib ketishimga ko'zim yetib turibdi...

- Do'sting bo'lsa yaxshi-da, qo'rqmay o'limga ham boraversang

bo'ladi. Mana men Tulki bilan do'st bo'lganimdan shunday xursandmanki...

«Qanday dahshatli balo xavf solib turganini u sezmaydiyam, bilmaydiyam. Umrida hech qachon na ocWikni, na tashnalikni ko'rgan. Unga quyosh nurining o'zi kifoya...»

Men buni tovush chiqarib aytmadim, o'zimcha o'yladim, xolos.

Biroq, Kichkina shahzoda menga qaradi-da, to'satdan:

- Men ham chanqadim... yur, quduq qidirib ko'ramiz, - dedi.

Men horg'in qo'l siltadim: bu poyonsiz sahroda tusmollab quduq

izlashdan nima ma'no bor? Ammo baribir yo'lga tushdik.

Uzoq vaqt bir-birimizga churq etmay bordik; nihoyat, qorong'i tushib, osmonda birin-ketin yulduzlar charaqlay bosWadi. Tashnalikning zo'ridan meni biroz bezgak ham tutmoqda edi, shu bois yulduzlarni tushdagidek elas-elas ko'rardim. Kichkina shahzodaning gapi yodimga tushib, so'radim:

- Demak, tashnalik nimaligini sen ham bilar ekansan-da?

Biroq u indamadi, faqat shunchaki so'zlagandek:

- Suv ba'zan yurakka ham kerak bo'ladi... - deb qo'ydi.

Uning nima demoqchiligini tushunmadim-u, so'rab o'tirmadim 

uIrl so'roq qilishning behuda ekanini yaxshi bilardim.

U nihoyat holdan toyib, qumga muk cho'kdi. Men ham yoniga ohista cho'zildim. Allamahalgacha he ch birimiz churq etmadik. Bir payt u sekingina:

- Yulduzlar judayam chiroyli, chunki qayeridadir guli bor, faqat

ko'rinmaydr, xolos, - deb qoldi.

- Ha, albatta, - dedim men, oy yog'dusida tovlanib yotgan qum

to'lqinlariga tikilgancha.

..............

- SahrQ..ham chiroyli... - deb qo'shib qo'ydi Kichkina shahzoda. Bu gap chindan ham to'g'ri edi. Sahro menga hamisha yoqadi. Qum

barxaniga chiqib o'tirasan, hech narsa ko'rinmaydi, hech narsa eshitilmaydi, ammo baribir sahro qo'ynida nimadir bilinar-bilinmas yaltiraydi.. .

- Bilasanmi, sahro nima uchun yaxshi? - dedi u. - Chunki uning bag'rida, ko'z ilg'amas allaqayerlarda buloqlar yashiringan bo'ladi...

Hayratdan qotib qoldim. Birdaniga qumlardan taralib yotadigan sirli yog'duning nima ekanini angladim. Bir paytlar, yosh bola chog'imda ko'hna bir uyda yashardim. Naql qilishlaricha, bu uyga katta bir xazina ko'milgan ekan. Ravshanki, uni biror kimsa hech qachon topib ololmadi, kim bilsin, balki biror kimsa hech qachon qidirib ham ko'rmagandir. Ammo o'sha mish-mish tufayli uy go'yo tilsim qilingandek sehrli ko'rinardi - uning bag'rida sir pinhon edi...

- Ha-a, - dedim ohista. - Yulduzmi, uymi, sahromi, nimaiki

bo'lmasin, undagi eng go'zal narsa - ko'zga ko'rinmaydigan narsadir.

- Do'stim Tulki bilanhamfikr ekansan, judayam xursand bo'l

dim, - dedi Kichkina shahzoda quvonib.

Saldan keyin u uxlab qoldi. Men uni qo'limda ko'targancha yo'lda davom etdim. O'z-o'zimdan hayajonlanib ketgan edim. Nazarimda, qo'limda nafis bir xazinani ko'tarib borayotgandek edim. Nazarimda, Yer yuzida bundan ko'ra nozik va nafisroq hech narsa yo' qdek tuyulardi. Oy yog'dusida uning bo'zdek oqargan manglayiga, yumuq mijjalariga, shamolda to'zg'ib yotgan tillarang kokillariga termilib borarkanman,

o'zimga o'zim, bularning barchasi - shunchaki qobiq, der edim. Eng asosiy narsani ko'z ilg'amaydi, u siyratda, botinda pinhon...

Uning xiyol ochiq lablarida tabassum o'ynardi, ularga tikilib turib o'zimcha yana shunday deb o'yladim: mana, Kichkina shahzoda, beozorgina uxlab yotibdi, feruza guliga shunchalar sadoqatliki, odamning beixtiyor ko'ngli erib ketadi, gulining yodi-xayoli, sham shu'lasining sharpasidek, urn biron mm, hatto uyqusida ham tark etmaydi... Va shunda men uning aslidagidan ham ko'ra nozikroq ekanini angladim. Axir, sham shu'lasini ehtiyot qilish kerak - quturgan shamol uni o'chirib qo'yishi mumkin.

Alqissa, shu tariqa yo'l yurdim-u mo'l yurdim va tong chog'i bir quduq boshiga yetib bordim.

xxv

Biz topgan bu quduq Sahroyi Kabirdagi boshqa quduqlarga o'xshamasdi. Odatda, bu yerdagi quduq qumni nari-beri o'yib yasalgan chuqurchadan iborat bo'lardi. Bu esa qishloqlarda uchraydigan haqiqiy quduq edi. Aromo atrof-javonibda qishloqning asari ham yo'qligi uchun men buni tushga yo'yib qo'ya qoldim.

- G'alati-ya, - dedim Kichkina shahzodaga, - hammasi tayyor

chambarak ham, chelak ham, arqon ham....

U kulimsirab qo'ydi-da, arqonni tortib, chambarakni buradi. Chambarak xuddi shalog'i chiqqan charxpalakdek g'ichirlab aylana boshladi.

- Eshityapsanmi? - deb so'radi Kichkina shahzoda. - Quduqni

uyg'otib yubordik, ana, endi xirgoyi qilishga tushdi...

Men, u charchab qoladi, deb xavotirda edim.

- Suvni o'zim tortaman, - dedim shosha-pisha, - sening kuching

yetmaydi.

Suv to'la chelakni sekin tortib chiqardim-da, quduqning tosh qirg'og'iga avaylab qo'ydim. Qulog'imda hamon chambarakning g'ichirlab aylanishi aks sado berar, chelakdagi suv ohista chayqalar, mavjlarida quyosh shu'lasi o'ynar edi.

- Shu suvdan ichgim kelyapti, - deya menga javdirab boqdi Kichkina

shahzoda. - Bir qultum ber...

Shunda men uningnima izlab yurganini tuyqusdan angladim!

chelakni ko'tarib, asta labiga tutdim. U ko'zlarini yumib olgan, huzur

qilib obi hayot simirar edi. Bu chinakam bir shodiyona edi. Chunki bu oddiy suv emasdi. U sahroda, yulduzlar ostidagi uzoq sargardonlikdan so'ng, chambarakning g'ichirlab aylanishidan so'ng, qo'llarimning harakatidan so'ng bizga muyassar bo'lgan noyob, ilohiy bir ne'mat edi. Go'yo yurakka tengsiz malham edi u...

- Sening sayyorangda, - dedi Kichkina shahzoda, - odamlar bir chamanzorda besh mingta gul o'stirar ekan-u, izlaganini topolmas ekan...

- Topqj.tnaydi, - deb ma'qulladim men.

- Holbuki, ular izlagan narsani bir dona guldan, bir qultum suvdan

ham top ish mumkin.

- To'g'ri aytasan, - deb tasdiqladim yana.

Kichkina shahzoda tag'in o'yga cho'mdi:

- Msuski, ko'zlar basir. Ko'ngil ko'zi bilan izlash lozim.

Suvdan miriqib ichdim. Nafas olishim yengillashdi. Sahar chog'i

qum xuddi asaldek tillarang tovlanadi, unga tikilgan sari o'zimni baxtiyor sezardim. Chindan ham, nega, nedan qayg'u chekay?.

- Sen va'dangning ustidan chiqishing kerak, - dedi Kichkina

shahzoda muloyimlik bilan, tag'in yonimga kelib o'tirarkan.

- Qanaqa va'da?

- Esingdami, qo'zichog'ingga no'xta... beraman, degan eding?.. Axir,

men o'sha gulgajavobgarman-ku...

Cho'ntagimdan chizgan rasmlarimni oldim. Kichkina shahzoda ularni

ko'zdan kechirarkan, kulimsiradi:

- Baobablaring xuddi karamga o'xshaydi-ya... .

Men bo'lsam, baobabni boplab chizganman, deb gerdayib yurib

man-a!

- Tulkingning qulog'i bo'lsa... shoxning o'zi! Uzunligini qara-yu! 

- Bu gaping insofdan emas, og'ayni. Axir, men umrimda bo'g'ma

ilonning ichki-yu tashqi ko'rinishidan boshqa narsa chizgan emasman-da.

- Mayli, hechqisi yo'q, - dedi u meni yupatib. - Bolalar shundoq

ham tushunib olishadi.

Keyin men uning qo'zichog'iga no'xta chizib berdim. Suvratni Kichkina

shahzodaga berdim - u negadir yuragim zirqirab ketdi.

- Nimanidir o'ylab qo'ygansan-u, menga aytmayapsan...

Biroq u indamadi.

- Bilasanmi, - dedi nihoyat, - ertaga sizlaming huzuringizga 

Yerga kelganimga bir yil to'ladi... - U tag'in jimib qoldi, bir zum o'tgach: - Men mana shu atrofga tushgan edim... - dedi. Shunday dediyu duv qizarib ketdi.

Negaligini xudo biladi-yu dilimni yana qo'rg'oshindek g'ashlik qopladi.

Lekin baribir yurak yutib so'radim:

- Bundan chiqdiki, bir hafta avval, ikkalamiz tanishgan tongda,

odamzod makonidan ming-ming chaqirim uzoq bu ovloq yerlarda sen yolg'iz o'zing bejiz kezib yurmagan ekansan-da? Osmondan tushgan

joyingga qaytib kelayotganmiding?

Kichkina shahzoda battarroq qizarib ketdi.

Men endi hadiksirab so'radim:

- Balki, bir yil to'lgani uchun shunday qilmoqchimisan?

U yana loladek qizardi. U birorta savolimga javob bermadi, ammo

qip-qizarib ketgani - "«ha» degani emasmi?

- Qo'rqib ketyapman... - deya so'z boshladim xo'rsinib.

Ammo u gapimni kesdi:

- Ishga kirishadigan vaqting bo'ldi. Tura qol, mashinangning yoniga

bor. Men seni shu yerda kutaman. Ertaga kechqurun qaytib kelgin...

Ammo baribir ko'nglim tinchimadi. Beixtiyor Tulkini esladim. Qo'lga o'rganib qolganingdan keyin ba'zan ko'z yosh to'kishga ham to'g'ri keladi.

XXVI

Quduqdan sal narida ko'hna tosh qo'rg'onning vayronalari saqlanib qolgan edi. Ertasi oqshom ishni tugatib qaytarkanman, uzoqdan Kichkina shahzodaning choldevor ustida oyog'ini osiltirib o'tirganini ko'rdim. Yaqinlashgach, ovozini ham eshitdim.

edi-yu, lekin...

Chamasi, kimdir unga javob qaytarmoqda edi, chunki shunday deb

e'tiroz bildirdi:

- To'g'ri, bu gap bundan roppa-rosa bir yil avval bo'lgan edi,

lekin boshqa joyda...

Q<}.damimni tezlatdiffi. Ammo devorning tagida zog' ham ko'rinmasdi.

Biroq Kichkina shahzoda hamon kim bilandir gaplashib o'tirardi:

- Albatta-da. Mening izimni qumdan osongina topasan. Keyin kutib

turgin, bugun kechasi men o'sha yerga kelaman.

Devorning oldigacha yigirma qadamlar chamasi qoldi, lekin men

hanuz hech narsani ko'rmadim.

Biroz jimlikdan so'ng Kichkina shahzoda:

- Zaharing o'tkirmi o'zi? Ishqilib, meni ko'p qiynamaysanmi? 

deb so'radi.

Turgan joyirnda qotib qoldirn, yuragirn orqarnga tortib ketdi, biroq

hamon biror nirni tushunrnas edim.

- Keta qol endi, - dedi Kichkina shahzoda. - Men pastga sakra

moqchiman.

Shunda oyoq ostiga qaradirn-u, ikki gaz nariga sapchib tushdirn! Devorning shundoqqina tagida, odamni chaqsa, yarim minutda til tortmay o'ldiradigan bir ilon bo'ynini gajak qilgancha Kichkina shahzodaga tikilib turardi. Cho'ntagimdagi to'pponchani paypaslagancha unga qarab yugurdim, ammo ilon sharparnni sezib, qurib borayotgan jilg'adek, qum uzra asta sirg'algancha, bilinar-bilinmas ohanrabo sas chiqarib tosWararo g'oyib bo'ldi.

Rosa vaqtida yetib kelgan ekanman, boyoqish Kichkina shahzodamni

dast ko'tarib oldirn. Rangi qordek oqarib ketgan edi.

- Nirna qilganing bu, bolakay! - dedirn nafasim tiqilib. - Nega ilon

bilan suhbat qurib o'tiribsan?

Shunday deb, uning doirniy yo'ldoshi - tillarang sharfini bo'yniga taqib qo'ydim, yuz-ko'zini yuvib, rnajburan suv icmrdim. Amrno boshqa biror narsani so'rashga yuragirn dov berrnadi. U rnenga sinchiklab tikildida, bo'ynirndan rnahkam quchdi. Yuragining yarador qushdek betoqat tipirchilayotganini yaqqol eshitib turardirn.

- Nihoyat rnashinangni tuzatib olibsan, judayarn xursand bo'l

dim, - dedi u. - Endi bernalol uyingga qaytishing mumkin...

- Shoshrna, sen buni qayoqdan bilding?!

Chunki, barcha balolarni dog'da qoldirib, samolyotirnni tuzatishga

muvaffaq bo'lganimni aytmoq uchun endigina og'iz juftlagan edim-da!

U savolimni odatdagidek javobsiz qoldirib, shunday dedi:

- Men ham bugun uyimga qaytaman.

Keyin g'arngin ohangda qo'shib qo'ydi:

- Lekin rnening safarim senikidan uzoqroq... senikidan qiyinroq... Xuddi go'dak boladek rnahkarn bag'rimga bosib turardim-u, lekin,

nazarirnda, u go'yo og'ushimdan sirg'alib chiqqancha bo'shliqqa singib ketayotgandek tuyulardi, uni tutib qolishga o'zirnni ortiq qodir ernasdek

his qilardim...

U olis-olislarga horg'in, o'ychan terrnilarkan:

- Menda sening qo'zichog'ing qoladi. Qutichayarn. No'xta ham... 

dedi, dedi-yu g'amgin kulimsirab qo'ydi.

Men uzoq kutdim. U go'yo asta-sekin o'ziga kelayotgandek edi. - Biror narsadan qo'rqqanga o'xshaysan, bolakay... Qo'rqmay ham bo'ladimi! Ammo u ohistagina kulimsiradi:

- Bugun kechqurun bundan battar qo'rqsam kerak...

Muqarrar falokat tuyg'usi tag'in vujud-vujudimni muzlatib, karaxt

qilib tashladi. Nahot, nahotki, uningjarangdor kulgisini qayta eshitma

sam? Axir, bu kulgi men uchun sahrodagi pokiza buloq bilan barobar-ku!

- Bolakay, kulgingni sog'indim, bir kulgin...

Ammo u bunga javoban:

- Bugun bir yil to'ladi, - dedi. - Yulduzim bir yil avval men

qulab tushganjoyga rosa ro'baro' keladi...

- Menga qara, bolakay, axir, bulaming barchasi - ilon ham, yulduz

bilan uchrashuv ham ahmoqona bir tush-ku, to'g'rimi?

Biroq u gapimga indamadi.

- Eng asosiy narsa - ko'z bilan ko'rib bo'lmaydigan narsa... - dedi u. - Ha, albatta.

- Bu ham xuddi gulga 0 'xshaydi. Agar olis yulduzlardan birida

o'sadigan gulni yaxshi ko'rsang, kechasi osmonga boqib huzur qilasan.

Ko'z o'ngingdan yulduzlarning jami guldek ochilib yotadi...

- Albatta...

- Kechasi yulduzlarga termilasan. Mening yulduzim benihoya

kichkina, uni senga ko'rsatolmayman. Shunday bo'lgani tuzuk. U sen uchun osmon to'la yulduzning biri bo'lib qolgani ma'qul. Shunda sen osmonga boqishni yaxshi ko'rib qolasan... Jamiki yulduz senga oshno bo'lib qoladi. Keyin, men senga nimadir sovg'a ham qilmoqchiman... U shunday deb kulib yubordi.

- Eh, bolakay, bolakay, kulgilaringni qanchalar yaxshi ko'rishimni

bilsang edi! .

Senga bermoqchi bo'lgan sovg'am ham mana shu-da...

- Yo'g'-e?

- Har kimning o'z yulduzi bor. Ba'zilarga, aytaylik, sarbon-u say

yoWarga - ular yo'l ko'rsatuvchi, ba'zilarga esa shunchaki mitti shu'la, xolos, olimlarga - yechish lozim bo'lgan masala, men ko'rgan korchalonga esa - oltin bo'lib ko'rinadi ular. Ammo bu odamlaming barchasi uchun yulduzlar bezabon. Selling yulduzlaring esa butunlay o'zgacha bo'ladi...

- O'zgacha deysanmi?

- Kechalari osmonga boqasan-u men yashaydigan, mening kulgim yangrayot yulduzlarning barchasi jilmayib kulayotgandek tuyuladi.

Ha, sening kula biladigan yulduzlaring bo'ladi!

U shunday dedi-yu, kulib yubordi.

- Yupanganingdan keyin esa (oxir-oqibat doim yupanasan baribir)

qachondir men bilan oshno bo'lganingni eslab, yuraging quvonchga to'ladi. Sen hamisha mening do'stim bo'lib qolasan, hamisha menga qo'shilib kulishni istab yurasan. Ba'zan derazangni mana shunday lang ochib yuborasan-u, shodumon bo'lib ketasan... Shunda do'stlaring, nega u osmonga boqib bunchalar xursand bo'layotgan ekan, deb qattiq hayron bo'ladilar. Sen bo'lsa ularga: «Ha, ha, men doimo yulduzlarga boqib xushxandon kulaman!» deysan. Ular esa seni, aqldan ozib qoldimikan, deb gumon

qilishadi... ko'rdingmi, qanday chatoq hazil boshladim sen bilan...

U yana qo'ng'iroqdek tovush bilan kulib yubordi.

- Go'yo yulduzning o'rniga senga bir shoda jarangdor qo'ng'iroq

sovg'a qilgandek bo'ldim...

Yana xandon tashlab kuldi, so'ng tag'in jiddiy tortdi:

- Bilasanmi... bugun kechasi... yo'q, yaxshisi kelmay qo'ya qoI.

- Men seni yolg'iz qoldirmayman.

- Senga, biror joyim og'riyotgandek... hatto jon berayotgandek bo'lib

tuyulishim ham mumkin. Shunaqa bo'ladi o'zi. Kelmay qo'ya qol, kerakmas. - Men seni yolg'iz qoldirmayman...

U nimadandir qattiq tashvishmand ko'rinardi.

- Bilasanmi... haligi... ilonni o'ylayapman. Tag'in u seni chaqib olsa

ya? Axir u yovuz hayvon-ku. Birovni chaqsa, huzur qiladi.

- Men seni yolg'iz qoldirmayman.

U birdan xotiIjam tortdi:

- Ha, aytmoqchi, uning zahri ikki kishiga yetmaydi... .

Kechasi uning qanday turib ketganini sezmay qolibman. U sassiz

sharpasiz sirg'alib ketib qolgan edi. Nihoyat, uni quvib yetganimda, u

jadal, dadil odim otib borardi. Meni ko'rib:

- Ha, senmisan... - dedi, xolos. .

So'ngra asta qo'limdan tutdi-yu, alIanimadan cho'chigandek darrov

tortib oldi:

- Bekor kelyapsan men bilan. Ahvolimni ko'rib qiynalasan.

Nazaringda o'layotgandek ko'rinaman, le kin bu yolg'on bo'ladi...

Men indamay boraverdim.

- Bilasanmi... yo'lim nihoyatda olis, jismim esa nihoyatda og'ir. Men

uni olib ketolmayman.

Men indamay boraverdim.

- Bu xuddi eski qobiqni tashlagandek bir gap. Hech bir qayg'ura

digan joyi yo'q buning.

Men indamay boraverdim.

Uning biroz ruhitushdi, ammo baribir zo'r berdi:

- Mana ko'rasan, juda soz bo'ladi hali. Men ham yulduzlarga termi

laman. Shundajamiki yulduz g'ichirlab aylanadigan chambarakli ko'hna

quduq bo'lib ko'rinadi. Va ularning har biri menga ichgani suv beradi...

Men indamay boraverdim.

- Bir o'ylab ko'rgin-a, qanchalik soz bo'ladi o'shanda! Senda besh

million qo'ng'iroq bo'ladi, menda esa - besh million buloq...

U birdan jimib qoldi - bo'g'ziga yig'i tiqilib keldi.

- Mana, yetib ham keldik. Qo'y endi meni, bu yog'iga o'zim boray. Shunday deb qum uzra bemajol cho'kdi - yuragini qo'rquv chulg'adi.

Xiyol o'tgach, sekingina shivirladi:

- Bilasanmi... gulim... men gulimgajavobgarman. Chunki u shunchalar zaif, nochorki! Soddaligini aytmaysanmi? O'zini himoya qilmoqqa to'rttagina arzimas tikanidan boshqa narsasi yo'q...

Men ham qumga muk tushdim, oyoqlarimdan mador qochib,

chalishib ketmoqda edim.

- Mana... tamom endi... - dedi u.

Bir lahza tek qoldi-yu, so'ng o'rnidan turdi. Bir qadam ilgari bosdi... Men esa hamon joyimdan qo'zg'alolmas edim.

Oyoqlari ostida go'yo sariq yashin chaqnagandek bo'ldi, bir daqiqa

qotib Qoldi. Yig'lamadCbo'zlamadi. So'ng xuddi bolta urilgan daraxtdek ohista quladi: na bir sharpa, na bir sas... Illo, qum zarralari tiq etgan tovushni ham yutib yuboradi -da.

XXVII

- Charchman shekilli... - deb qo'ya qolardim.

Lekin, asta-sekin baribir yupana boshladim. Batamom emas, albatta.

Biroq shu narsani yaxshi bilamanki, u o'z sayyorasiga qaytib ketgan, chunki tong yorishgach, qum ustida jasadini ko'rmadim. Uning jismi unchalik og'ir ham emasdi-da.

Kechalari yulduzlarga quloq tutib o'tirishni yaxshi ko'raman. Go'yo besh million qo'ng'iroq shodumon jiringlayotgandek...

Lekin, buni qarangki, qo'zichoqqa no'xta chizib berayotganimda, tasmachasini unutgan ekanman. Endi Kichkina shahzoda uni qo'zichoqqa taqa olmaydi. Shu bois goh-goh o'zimdan so'rayman: u yoqda, do'stimning sayyorasida ahvol qalay ekan? Tag'in qo'zichoq gulni yeb qo'ygan bo'lsa-ya?

Ba'zan esa o'zimga o'zim: «Y o'g' -e, undayemasdir! Kichkina shahzoda kechasilari feruza gulni shisha qalpoq bilan yopib qo'yardi, qo'zichoqqa ham ko'z-quloq bo'lib tursa kerak», deb taskin beraman-u, birdan quvonib ketaman. Shunda yulduzlar ham ohista jilmayib kulayotgandek tuyuladi. .

Gohida esa: «Ba'zan nimadir xotirdan faromush bo'ladi-ku, axir... Unda, har balo ham bo'lishi mumkin! Bordi-yu, Kichkina shahzoda bir kuni shisha qalpoqni esidan chiqarib qo'ysa yo qo'zichoq kechasi sezdirmay qutichasidan chiqib ketib qolsa-ya...» deb o'ylayman vahimaga tushib. Shunda osmondagi qo'ng'iroqlarim ham unsizgina yig'layotgandek tuyuladi.. .

Bularning barchasi allanechuk aql bovar etmaydigan sirli hodisalardir. Aminmanki, sizga ham, Kichkina shahzodani yaxshi ko'rib qolgan boshqa har qanday odamga ham, xuddi men kabi, koinotning allaqaysi burchagida biz hech qachon ko'rmagan bir qo'zichoq bizga notanish bir gulni yeb qo'ygan-qo'ymagani aslo bari bir bo'lmasa

kerak; dunyoning ko'zimizga qanday ko'rinishi ana shungajuda-juda b '

1

'

og Iq...

Va birorta katta odam buning qanchalar muhim ekanini hech qachon tushuna olmaydi!

, '!r-.

Xo'sh, nima uchun shoir bobomizga bunday ehtirom va e'zoz bildiramiz? Buning asosiy sababi shundaki, Alisher Navoiy bizning Vatanimiz tarixidagi eng ulug' siymolardan biridir. Bu zot millatimizni dunyodagi eng madaniyatli va ma'rifatli xalqlar qatoriga olib chiqqan, jahon adabiyotining ulkan namoyandalari qatorida turadigan zotdir.

Alisher N avoiy 1441- yilning 9- fevralida Hirot shahrida tug'ildi. Bu shahar hozirda Afg'onistonning markaziy shaharlaridan. Alisheming otasining oti G'iyosiddin Muhammad edi. UIii «Kichkina bahodir» ham der ekanlar. Onasining ismi ma'lum emas.

Alisher juda kichik yosWaridan she'r va musiqaga havas qo'yadi, olim-u shoirlar davrasida ulg'ayadi. Uning otasi temuriylar xonadoniga yaqin odamlardan edi. Ulamikiga zamonasining mashhur kishilari teztez kelib turar edilar.

Yosh Alisher uch-to'rt yosWarida she'r yod olib, ko'plami hayratga soldi. Besh yoshida maktabga bordi. Bo'lajak sulton Hus(lyn Boyqaro bUan birga o'qidi.

1447-yilda mamlakat podshohi Shohruhmirzo vafot etib, yurtda notincWik bosWandi. Alisherlar oUasi Iroqqa ko'chadi. Olti yosWik Alisher yo'lda bir tasodif bilan zamonasining mashhur tarixchisi Sharafiddin

Ali Yazdiyga duch keladi. Odob va muomala bilan buyuk tarixchi mehrini

qozonib, duosini oladi.

Alisher xonadoni Hirotga 1451-yilda qaytadi. Yo'lda yana qiziq voqea yuz beradi. Ilgari shahardan shaharga karvonlar qatnar, bordi-keldilar shular yordamida bo'lar va ular ko'pincha tunda yurib, kunduzlari dam olar edilar. Xullas, tunda ot ustida mudrab borayotgan o'n yoshdagi Alisher egardan yiqilib tushadi, uyqu zo'ridan uyg'onmay, karvondan ajralib qoladi.

Ertalab uyg'onsa, cho'li biyobon. Nariroqda oti o'tlab turibdi. Odam zoti yo'q. Quyosh ko'tarilib kelmoqda. Bir lahza uni qo'rquv va vahima bosadi, biroq o'zini tezda qo'lga olib, yo'lga tushadi. Ko'p o'tmay, uni izlab kelayotgan o'z kishilariga duch keladi va eson-omon ota-onasi bag'riga boradi.

1452-yilda taxtga Abulqosim Boburmirzo chiqadi va Alisherning otasi Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher Sabzavorda o'qishni davom ettiradi.

1452-57 -yillarda u dastlab Sabzavorda, so'ng Mashhadda yashadi.

She'rga, musiqaga mehri oshib bordi. Farididdin Attor, Nizomiy Ganjaviy, Shayx Sa'diy, Xusrav DeWaviy asarlarini sevib o'qidi. Ayniqsa, Attoming «Mantiq ut - tayr» «

Bular beiz ketmadi. Bo'lajak shoir yetti-sakkiz yoshlaridan she'r mashq qila bosWadi. Ikki tilda she'r yozdi, o'zbekchalariga «Navoiy», forschalariga «Foniy» taxallusini qo'ydi. «Navoiy» «navo» - «kuy» so'zidan olingan, «Foniy» esa forscha «vaqtincha» ma'nolarini berar edi.

Shunday qilib, Navoiy 12 yosWarida o'z she'rlari bilan zamonasining eng mashhur shoirlarini-hayratga soldi. Masalan, to' qson yosWik Mavlono Lutfiy uning:

Orazin yopg'och ko'zumdin sochilur har lahza yosh, Bo'ylakim paydo bo'lur yulduz nihon bo'lg'och quyosh, 

satrlari bilan bosWanadigan bir she'rini tinglab, qoyil qolgandi.

She'r chindan ham go'zal edi. Undagi xayol mislsiz edi. «Yor yuzini yopgach, ko'zimdan har lahza yosh sochiladi. Bu go'yo quyosh botganida yulduzlar paydo bo'lgani kabidir», - deb yozgan edi yoshgina shoir.

1457-yilda.Abusaidmirzo taxtga chiqdi. Alisherning maktabdosh do'sti Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga tushib ketdi. Alisher Mashhad madrasalarida o'qishni davom ettirdi.

U Hirotga 1464-yilda keladi, lekin ko'p o'tmay, Samarqandga ketishga majbur bo'ladi. Samarqandda u 1469-yilga qadar yashadi. Temuriylarning bosh shahri buyuk shoir hayotida o'chmas iz qoldirdi. Bu haqda u ko'p yozgan.

Nihoyat Alisherning maktabdosh do'sti Husayn Boyqaro taxtga chiqishi bilan uni Hirotga chaqirib oladi va muhrdor qilib tayinlaydi. 1472-yildan vazirlik martabasiga ko'tariladi, 1487-88-yillarda Astrobodda hokim bo'lib ishlaydi. Umrining oxiriga qadar shohning eng yaqin kishisi bo'lib qoladi. Shu yillari mamlakat osoyishtaligi, yurt obodligi yo'lida ulkan ishlar q iladi.

Alisher Navoiy umr bo'yi badiiy ijod bilan ham shug'ullandi. Yettita she'riy devon tuzdi. Nizomiy Ganjaviyning besh dostondan tarkib topgan «Panj ganj» «

Buyuk shoir 150 l-yilning 3-yanvarida Hirotda vafot etdi.

«HAYRAT UL-ABROR» DOSTONIDAN

O'NINCHI MAQOLAT

Rar kishikim, tuzluk erur peshasi,

Kajrav esa charx ne andeshasi.

Q'qki, tuz o'ldi tayaroni aning, Bo'lsa yer egri, ne ziyoni aning?

Yo'l necha tuz, yo'1chig'a maqsad qarib, Xamlig'idin tushsa yiroq yo'q ajib.

Nay tuz uchun istar ani ahli hol, Chun tuz emas, egri ko'rar go'shmol.

Nayza bo'lib tuzlugidin sarbaland, Chirmosh uchun bandg'a qolib kamand.

r

Sham' bo'yi tuz kelib ayvon aro,

Egri uchush birla chu ko'p aylanib,

Qaydaki parvona borib o'rtanib.

Sarvkim, ul to'g'ri chekib qomatin,

Ko'rmayin osobi xazon of at in.

Chirmashibon sunbuli tar bog' aro,

Egrilik oning yuzin aylab qaro.

Tuz dumr egri qili to soz emr,

Egri bo'1ur emdiki, nosoz emr.

Bo'ldi chu mistar xatig'a tuz qaram,

Boshini olmas raqamidin qalam.

Bir xati gal' egri tushar bir nuqat,

Nusxada har sathadadur egri xat.

Rostqalam xalq emrlar salim,

Egri dumr xatki, emas mustaqim.

Rostdur ulkim, nazari to'g'ridur,

Kim iligi egridur, ul o'g'ridur.

Bo'lsa ilik egrilik ichra samar,

El ani kesmak -la tuz etgay magar.

Ko'zki emr egri aning xilqati,

Bimi iki ko'rmak emr san'ati.

Har kishikim, istasa tuzlukka g'avr,

Anglagfl onikim, emr ikki tavr:

Bir buki, yolg'ong'a taassuf bila,

To'g'ri degay so'zni takalluf bila.

Yaxshidur awalg'isi xud begumon,

Lek ikkinchisi ham ermas yomon.

Har kishi yolg'onni desa, lek kam,

Bo'lg'ay edi kosh bu davronda ham.

Lek bu chinlikki, Haq etmish ato

Ulki xato so'ziga oyin emr,

Zu'mida ulkim, bu xato chin emr.

Kimki bu davronda qilur rostliq,

Y o'qtur ishi g'ayri kam-u ko'stliq.

Davr chu kajlikka qilur iqtizo,

Sen tilasang rost, emastur rizo.

Egri-yu tuz vasfi muhaqqaq dumr,

Botil emr egri-yu tuz haq dumr.

Sham'ki, tuzluk bila masmr o'lur,

Garchi kuyar boshtin-ayoq nul' o'lur.

Barqki, egrilik o'lubtur xo'yi,

Garchi yomr, lek bomr yer quyi.

To l'eja chekmas yeriga bog'bon,

Bog' hamon zebda jangal hamon.

Molasiz ul tuxmki, dehqon sochal',

Suvni teng ichmas necha yakson sochar.

Necha musattah esa ko'zgu yuzi,

Tuz ko'runul' shohidi mahro' yuzi.

Xud yuzi gal'chi musayqal duml',

Gil'di uzol' anda mutawal duml'.

Tuz ko'mnul' mehl' chu tul'g'on suda,

Egri bo'lul' ishtal'ak ul'g'on suda.

Sahv ila yolg'on demak el'mas hisob,

Bilgach ani chunki qilul' ijtinob.

Ulki shiol' ayladi yolg'on demak,

Bo'lmas ani er-u musulmon demak.

N echaki jahd aylasa kozib kishi,

Bir-iki dast ilgari bol'g'ay ishi.

G'ofil esa xalq bu ahvoldin,

EIga necha maxfi esa bu sifat,

Zohir etar yolg'on o'zin oqibat.

Kizb qilur burnog'i subh oshkor,

Nurini ko'rkim, nechadur poydor...

Har "kishi ont ichti sharorat bila,

Kizb esa daf o'ldi kaforat bila.

Kimki o'zi ayladi yolg'on so'zin,

Kizb, der el, chin desa, yolg'on so'zin.

Ranjga solg'on bu xasorat oni,

Aylamas ozod kaforat oni.

Kimsaga yolg'onchi debon qolsa ot,

Bu ot ila chorlasalar o'z-u yot.

Sidq xitobi yana yonmas anga,

Chin desa ham, xalq inonmas anga.

Kimki chini el aro yolg'on durur,

Yolg'oni chinlikka ne imkon durur?

Necha zarurat aro qolg'on chog'i,

Chin demas ersang, dema yolg'on dog'i.

.

Sherki tishlab bolasin dam-badam,

Yetgach aning boshi uza nogahon,

Fir eta uchsa edi ul notavon.

Vahm ila seskanmak o'lub sher ishi,

O'lturur erdi bolasig'a tishi.

Tish bila aylab bolasi yorasin,

Yora etib o'z jigari porasin.

Doyim anga bu g'am aro g'am edi,

Ham neki, motam uza motam edi.

Ko'ngli bu ishdin bo'lub ozorliq,

Boshladi durroj bila yorliq.

Dediki: mendin sanga yo'q qasd-u kiyn,

Emin o'l-u bil meni dog'i amiQ..

Vahmni qo'y, hamdam-u hamrozim 0'1

, Aysh-u tarab vaqti navosozim 0'1.

Men dog'i lahning eshitib shod o'lay,

Nag'mang ila qayg'udin ozod o'lay.

Shart bukim, yetsa gazande sanga,

Solsa falak hiylasi bande sanga.

Lutf qo'lin holinga hamdast etay,

Xasmni bir panja bila past etay.

Ko'rguzub ixlos ishida ixtisos,

Seni aduv domidin aylay xalos.

Sher ko'p afsun bila chun qildi jahd,

Sidq ila durroj dog'i qildi ahd.

Andoq aro yerda ayon bo'ldi mehr,

Kim hasad eltur edi andin sipehr.

Qaydaki orom tutub sharza sher,

Girdida durroj uchubon daler,

SHER BILAN DURROJ

Bor edi bir beshada bir tund sher,

Vahsha:t aro ko'k asadidek daler.

Chun bo'lur erdi bolalab zavqnok,

Mo'r bolasin qilur erdi halok.

Tishlabon ul moyai payvandini,

Og'zida asrar edi farzandini.

Bor edi durroje o'shul beshada,

Sheri jayon vahmidin andeshada.

--1
Boshig' a parvoz ila gardishnamoy, O'ylaki sulton boshi uzra humoy.

Sher eshitib aning ilhonini,

Fahm qilib savtida yolg'onini,

Der edi, yolg'on demakim shum erur, Kizb tuz el ollida mazmum erur.

Pand eshitmas edi durroji mast, Kizbdin etmas edi afg'onni past.

Bir kun aning qasdig'a bir saydgar, Hodisa domin yoyib erdi magar.

Dona bila suv sari qilg'och xirom, T ortti sayyod aning ustiga dom.

Qichqiribon dom aro ul mubtalo, Necha dedi, tot, meni tuttilo.

Sher qulog'ig'a yetib ul maqol, Savtini doyimg'idek etti xayol.

Ko'p eshitib erdi bu yolg'onini, O'yla gumon etti chin afg'onini.

Har nechakim rost fig'on ayladi, Sidqini ham kizb gumon ayladi.

Maxlasiga aylamadi iltifot,

Toki anga munqati' o'ldi hayot.

Har kishikim rostni bexost der, Aytsa yolg'on dog'i el rost der.

So'zda, Navoiy, ne desang, chin degil, Rost navo nag'mag'a tahsin degil.

O'NINCHI MAQOLAT

-- (Nasriy bayoni)

Har kim o'ziga to'g'rilikni odat qilgandan keyin charxning teskari aylangani bilan uning nima ishi bor?! O'qningl uchishi to'g'ri bo'lgandan so'ng yerning egriligining unga nima ziyoni bor?!

Yo'l qancha to'g'ri bo'lsa, maqsad shuncha yaqin, yo'l egri bo'lsa maqsad uzoqlashganiga ajablanish o'rinsiz. Nay to'g'ri bo'lgani uchun so'fiylar uni yaxshi ko'rishadi; to'g'ri bo'lmasdan egri bo'lsa, tanbeh uchun qulog'i buraladi. Nayza to'g'ri bo'lganidan doim boshi yuqori; arqon esa chirrnash bo'lgani uchun bog'lashga ishlatiladi.

Ayvonda yonayotgan shamning bo'yi to'g'ri bo'lgani sababli u kechasi qorong'ida bazmning shohidiga aylandi. Egri uchish qilib parvona ko'p aylangani uchun oxiri sham o'tiga urilib yonib ketdi. Sarvning qomati to'g'ri bo'lgani uchun xazon kulfatidan of at ko'rmay, doim ko'mko'k. Bog'dagi toza sunbul har narsaga chirrnashib o'sgani uchun egrilik uning yuzini qora qildi. Sozlangan torning qili to'g'ri bo'ladi; egri bo'ldimi, sozlanmagani.

Mistarning2 chizig'iga yozuv to'g'ri kela bergach, qalam boshini ko"tarmasdan yozgani-yozgan. Uning bitta chizig'i egri bo'lsa, xatga bitta dog' tushadi; ko'chirilayotgan nusxada esa har sahifada qiyshiq xat bo'ladi.

Xatni to'g'ri yozadigan kishilar haqiqiy sog'lom kishilardir; xat agar egri yozilgan bo'lsa, demak, yozgan odam ham to'g'ri emas. Kimning qarashi to'g'ri bo'lsa, o'sha haq. Kimning qo'li egri bo'lsa, o'zi ham o'g'ri bo'ladi. Kimki qo'li egrilik bilan foyda topgan bo'lsa, xalq uning

qo'lini kesib to'g'ri qiladi. .

Ko'z tug'ilishidan egri bo'lsa, uning odati bittani ikkita qilib

ko'rsatishdir.

Kimki to'g'rilik yo'lini bilmoqchi bo'lsa, bilsinki, bu ikki xiI bo'ladi. Biri shuki, kishining so'zi to'g'ri bo'lsa, uning so'zi bilan birga o'zi

ham to'g'ri bo'lishi kerak. Yana biri shuki, yolg'on gapni ba'zilar taassuf bilan, uyalganidan «To'g'ri!» deydi. Oldingisi, hech shubhasiz, yaxshi, lekin ikkinchisi ham yomon emas. Kishi yolg'onni gapirsa ham kam gapirsa! Qani endi shunday odam bizning zamonda ham topilsa.

I Yoyning o'qi ko'zda tutilgan. 2 Mistar - chizg'ich, lineyka.

Lekin odamlarga Xudoning o'zi ato qilgan bu to'g'rilik, qara, ularning oldida xato bo'lib ko'rinadi. So'zlashda xato gapirishga o'rgangan od am noto'g'ri fikrni to'g'ri deb gumon qiladi. Kimki bu davrda to'g'ri gapirishga odatlangan bo'lsa, u kambag'allik, yetishmovchilikdan boshqa narsani bilmaydi. Eu davr istagi egrilik bo'lgani uchun sen haqiqatni talab qilsang, unga yoqmaysan.

Egrilikning ham, to'g'rilikning ham o'z haqiqiy ta'rifi bor: yolg'on egrilikdan, to'g'rilik haqiqatdan iboratdir. Sham o'z to'g'riligi bilan xursand; boshdan oyoq kuysa ham, u nurga aylanadi. Yashin egrilikni

odat qilgan bo'lib, hamma yoqni yoritsa-da, yerning ostiga kiradi. Bog'bon o'z yeriga reja tortmas ekan, bog'ning ko'rinishi changalzorning ko'rinishiga o'xshab qoladi. Dehqon agar mola bosmasdan urug' sochsa, qancha bir xil sochmasin, ekini, bari bir, suvni tekis ichmaydi. Oynaning yuzi qancha tekis bo'lsa, oy yuzlining yuzi ham shuncha to'g'ri ko'rinadi. Temir qalpoqning yuzi qancha sayqallangan bo'lmasin, yuzning tasviri unda cho'zilgan holda aks etadi. Sokin turgan suvda quyosh to'g'ri aks etadi: chayqalgan suvda esa egri ko'rinadi. Xato bilan yolg'on gapirish hisobga kirmaydi; chunki uning yolg'onligi bilingach, undan qochiladi.

Kimki yolg'on gaprishni odat qilgan bo'lsa, uni er kishi-yu musulmon deb bo'lmaydi. Yolg'onchi o'z gapini o'tkazish uchun qancha urinmasin, u o'z gapini bir-ikki marta o'tkaza oladi, xolos. Uning bu ishidan xalq g'ofil bo'lsa ham, lekin tangri o'zi bu holdan voqif. Bu xususiyat elga qancha maxfiy bo'lmasin, yolg'on bari bir o'zini oxirida ma'lum qiladi. Y olg'on tong o'zini qancha oshkor qilsa ham, uning nurlari, kuzat, baribir uzoq turmaydi... Kimki qizishib tu rib ont ichgan bo'lsa, onti yolg'on bo'lsa, aybi yuvilib ketadi. Kimki o'zini yolg'onchi sifatida tanitgan bo'lsa; rost gapirsa ham, xalq uning hamma gapini yolg'on hisoblaydi. Bu xususiyat uni doim qiynoqda saqlaydi. Hech narsa bilan u bu qiynoqdan qutula olmaydi. Kimki yolg'onchi deb nom chiqargan bo'lsa, o'zinikilar ham, begonalar ham uni shu ot bilan chaqirar ekanlar, to'g'rilik nomi unga hech qaytib kelmaydi. Rost gapirsa ham xalq unga inonmaydi. Kimning chin gapi el orasida yolg'on deb topilar ekan, yolg'onni chinga aylantirish imkoni bormi?!

Qanday bir majburiy sharoitda qolganingda ham, chinni gapirishning iloji bo'lmasa, yolg'onni ham gapirma.