Fanlar akademiyasi tarixini ikkita asosiy bosqichga ajratish mumkin

- uning shakllanishi, ilg’or ilmiy maktablar va ilmiy-texnik salohiyatini yaratish davri. Bu davr uning 48-yillik faoliyatini qamrab oladi (1943 – 1991- yillar); va

- O’zbekiston mustaqilligi davrida dinamik rivojlanish davri va mamlakatimiz ilm-fanining sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarilishi. Bu davr 1991-yilda boshlanib, bugungi kunda ham davom etmoqda. Aynan shu yillari akademik fan yangilanish va rivojlanish yo’liga qadam qo’ydi.

Ma’lumki, XX asrning dastlabki o’n yilliklarida O’zbekistonda ta’lim va ilm-fan taraqqiyoti Toshkentda 1918-yilda Xalq universitetining tashkil etilishi va uning asosida O’rta Osiyodagi birinchi va keyinchalik respublikadagi ilm-fan va ta’limning keyingi taraqqiyoti «al’ma-mater»iga aylangan Turkiston davlat universiteti (hozirgi kunda O’zbekiston Milliy universiteti) ning tashkil etilishi bilan bevosita bog’liq edi.

Shu tariqa, 1932-yilning boshlariga kelib, O’zbekistonda 52 ta ilmiy-tadqiqot muassasalari tashkil etilib faoliyat yuritar edi, ular o’sha davrning ilmiy va amaliy jihatdan muhim muammolari bo’yicha tadqiqotlarni olib borishar edi. Ularning ilmiy ishlarida boshqarish va muvofiqlashtirish maqsadida Respublika fanlar qo’mitasi tashkil etilib, u 1940-yilda O’zbekiston Fanlar akademiyasiga asos bo’lgan SSSR Fanlar akademiyasining o’zbek filiali tashkil etildi. Undan so’ng, 1943-yilning 27-sentyabrida SSSR Xalq komissarlari kengashining «SSSR Fanlar akademiyasi O’zbek filialini O’zbekiston SSR Fanlar akademiyasi sifatida qayta tashkil etish haqida» qarori qabul qilindi.                                 

O’zbekiston Fanlar akademiyasi birinchi prezidenti etib Akademiya tadqiqotlari yo’nalishlarining shakllanishi va rivojlanishining dastlabki bosqichida muhim ro’l o’ynagan yirik olim – matematik va fan tashkilotchisi akademik Toshmuhammad Qori Niyoziy (1896 – 1970-yy.) saylandi.

Keyingi yillarda Akademiyaning ilmiy va moddiy-texnik salohiyatini rivojlantirishga turli yillarda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi prezidentlari etib saylangn mamlakatimiz olim-akademiklari salmoqli xissa qo’shdilar. Ular:

- geolog Habib Muhammedovich Abdullaev (1912-1962-yy.), mamlakatimizda metallogeniya va petrografiya ilmiy maktabining asoschisi, jahon geologiya fani, shuningdek, ilmiy mavzular shakllanishi, Akademiyaning kadrlar salohiyatini mustahkamlashga salmoqli hissa qo’shgan, Toshkentda Talabalar shaharchasini bunyod etish tashabbusi bilan chiqqan;                                            

- fizik Ubay Arifovich Arifov (1909 – 1976-yy.), Akademiya tarkibida fizika sohasiga tegishli, ketma-ket tashkil etilgan uchta institut – Fizika-texnika, Yadro fizikasi va Elektronika institutlari asoschisi va rahbari, mamlakatimizdagi fizik elektronika bo’yicha ilmiy maktab va «Geliotexnika» Xalqaro ilmiy jurnali asoschisi (1965-y.);         

- ximik Obid Sodiqovich Sodiqov (1913 – 1987-yy.), Bioorganika kimyosi yo’nalishi va maktabi hamda shu nomdagi institut asoschisi va rahbari. O.S.Sodiqov bir necha marta saylanib, uzoq yillar mobaynida O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi prezidenti sifatida faoliyat yuritgan (1966 – 1982-yy.), mavzular, kadrlar tarkibi, byudjetdan tashqari moliyalashtirish va Akademiya moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga katta hissa qo’shdi va Akademiklar shaharchasidagi ko’plab ilmiy tadqiqot muassasalari (ITM) ning qurilishini tashkil etdi.