| O’zbekiston mustaqillik yillarida Fanlar akademiyasida o’tkazilgan islohotlarning real ko’lamini bir qator eng ahamiyatli yutuqlar orqali ko’rsatib o’tish mumkin.
Masalan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning mamlakatimiz uchun ustuvor bo’lgan yo’nalishlarida ilmiy-amaliy tadqiqotlarni faollashtirish va ishlab chiqarishni modernizatsiyalash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan va uning tavsiyalari bo’yicha ishlab chiqilgan ko’rsatmalar asosida Fanlar akademiyasida mustaqillik yillarida amaliyot taqozo etuvchi bir qator yangi turdagi ilmiy muassasalar tashkil etildi:
- Genetika instituti va uning bir qator bo’linmalari negizida 2012-yilda respublikada ilk bor Idoralararo genomika va bioinformatika ilmiy markazi tashkil etildi (O’zR FA, O’zR Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi va «O’zpaxtasanoat» OAJ). Markazning asosiy vazifasi: - qishloq xo’jaligi o’simliklari genomlari tuzilishini o’rganish (g’o’za, g’alla va b.), - samarali gen-injeneriya texnologiyalarini yaratish.
- ishlab chiqarishga zarur bo’lgan turli maqsadda ishlatish mumkin bo’lgan keramik, yuqori haroratli, olovbardosh va issiqqa chidamli material va ulardan yasaladigan mahsulot yaratish maqsadida «Fizika-Quyosh» ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi Fanlar akademiyasining Fizika texnika instituti va Katta quyosh pechi asosida tashkil topgan yangi Materialshunoslik instituti tarkibida;
- O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 1-martdagi PQ 1929 raqamli qaroriga binoan Osiyo taraqqiyot banki ishtirokida “Fizika Quyosh” IICHB instituti bazasida yaratilgan Xalqaro quyosh eneergiyasi instituti. Ushbu xalqaro institutning vazifasi respublikada quyosh energetikasining rivojlanishini hamda muqobil energiya manbalaridan foydalanishni ta’minlash, shu jumladan «O’zbekenergo» DAK bilan hamkorlikda quyosh elektrostantsiyalari, shuningdek, maishiy va sanoat maqsadlarida muqobil energetika qurilmalarining keng ko’lamini yaratish;
- yangi nozik texnologiyalarni yaratish va mahalliy ishlab chiqarish ehtiyojlari, shu jumladan, quyosh energetikasi uchun polikristall kremniy olishga qaratilgan Ion-plazma va lazer texnologiyalari instituti;
- Toshkent shahri va Qoraqalpog’istondagi Botanika bog’i, gerbariy va boshqalarni o’z ichiga oluvchi O’simlik va hayvonot olimi genofondi instituti, uning faoliyati ekologiya muammolarini yechish, O’zbekiston florasi va faunasi biologik xilma-xilligini saqlash va qayta tiklashga qaratilgan;
- Orolbo’yi hududi uchun birinchi darajali ahamiyatga ega ilmiy-texnik muammolarni ishlab chiqish maqsadida Fanlar akademiyasining Qoraqalpoq bo’limi ilmiy muassasalari qayta tashkil etilib, ularning asosida tabiiy va gumanitar fanlar bo’yicha ikkita yiriklashgan institut tashkil etildi va ularning mintaqaviy mavzulari shakllantirildi.
- O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning tashabbusi bilan uning 1997 yil 11 noyabrdagi PQ-1880 raqamli buyrug’i bilan yangi sifatda Xorazm Ma’mun akademiyasi qayta tashkil etildi. Fanlar akademiyasining mazkur mintaqaviy bo’limi olimlari Janubiy Xorazmning tarixi va ijtimoiy muammolarini o’rganishmoqda va mintaqa iqtisodiyoti bilan bevosita bog’liq bo’lgan kimyoviy biologik tadqiqotlarni bajarishmoqda.
- Ilk bora xorijda ishlab chiqilgan zamonaviy yuqori tokli analitik priborlar bilan jihozlangan «Noyob ilmiy uskunadan jamoaviy foydalanish markazi” yaratildi, ularda Fanlar akademiyasining ilmiy muassasalari va respublikaning boshqa ilmiy va ishlab chiqarish tashkilotlari kimyoviy biologik tadqiqotlarni olib boradilar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan Amir Temur va temuriylar davri tarixiy va madaniy merosi bo’yicha boy materialga ega Temuriylar tarixi muzeyi hamda mamlakatimiz tarixining murakkab davrlaridagi qatag’on qurbonlari xotirasini abadiylashtirish va Vatanimizning haqiqiy vatanparvarlarini tarbiyalashga qaratilgan Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyining yaratilishi muhim ijtimoiy va madaniy-ma’rifiy ahamiyatga ega.
Yuqori xalqaro darajadagi ilmiy natijalarni olish maqsadida so’nggi yillarda Fanlar akademiyasining bir qator yirik noyob ilmiy majmualari va ob’ektlari modernizatsiyalandi, zamonaviy apparatura, o’lchash, nazorat qilish va distantsion muloqot qilish vositalari bilan ta’minlandi:
- Astroiqlimiy tavsiflariga ko’ra noyob bo’lgan va ikki tomonlama hamkorlik asosida Xalqaro astronomik ittifoqning kollaboratsion dasturlarida faol qatnashadigan Maydanak astronomik yuqori tog’li rasadxonasi;
- Yadro fizikasining yadro reaktori, unda ishlab bo’lgan yoqilg’i almashtirilib, bir qator eksportbop radiopreparatlarni chiqarish yildan yilga ortmoqda.
So’nggi yillarda respublika investitsion dasturi doirasida bajarilgan loyihalar Fanlar akademiyasining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va yanada rivojlantirish uchun muhim ahamiyat kasb etdi, shu jumladan:
- O’zR FA Seysmologiya instituti seysmostantsiyalarining milliy tarmog’ini rekonstruktsiya qilish va zamonaviy jihozlar, uzluksiz energiya ta’minoti va tezkor aloqa va axborot uzatish vositalari bilan ta’minlash;
- O’simlik moddalari institutida turli infeksiyalarga IFA-test tizimlarini ishlab chiqarishni yaratish bo’yicha ishlar, institutda olimlarning o’z ishlanmalari asosida import o’rnini bosuvchi OIV, sifilis, V va S gepatitlari IFA-test tizimlari seriyasini ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi.
Fanlar akademiyasida axborot kommunikatsiya texnologiyalarini keng rivojlantirish va foydalanish, lokal va korporativ tarmoqlar yaratish, Akademiya va uning muassasalari uchun veb-sahifalar yaratish, shuningdek, elektron hujjat aylanishi, elektron aloqa vositalarini joriy etish, elektron xizmat ko’rsatish bo’yicha bir qator ishlar amalga oshirildi.
Shu tariqa, Akademiyaning ahamiyatli yutuqlaridan biri shundaki, so’nggi yillarda Akademiya institutlarining moddiy-texnik bazasi tubdan yangilandi va modernizatsiyalandi, Akademiyaning noyob ilmiy majmua va ob’ektlari moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlandi va zamonaviy qimmatbaho analitik jihozlar va xorijda ishlab chiqilgan ilmiy qurilmalar parki shakllantirildi. Bu qurilmalar ham davlat tomonidan taqdim etilgan maqsadli valyuta mablag’lari, ham xalqaro fondlar, dasturlar va qator mamlakatlarning hamkorlik tashkilotlari tomonidan moliyalashtiriladigan tanlovlar bo’yicha bajariladigan bir qator ilmiy investitsiyaviy loyihalar hisobiga xarid qilindi.
Yangi bilimlarni olish uchun zarur yaratilgan salohiyat, oshib borayotgan texnik imkoniyatlar va yetakchi ilmiy maktablar tomonidan ishlab chiqiladigan ustuvor ilmiy yo’nalishlarni davlat tomonidan moliyalashtirish Fanlar akademiyasi olimlariga so’nggi yillarda jahon ahamiyatiga molik bir qator muhim fundamental ilmiy natijalarni olish imkonini berdi.
- O’zbekiston astronomiyasi tarixida ilk bor koinotdagi yangi kichik sayyora topildi. O’rta asrlar Samarqand astronomiya maktabiga hurmat sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov taklifi bilan unga “Samarqand” nomi berildi;
- Mamlakatimiz paxtachiligidagi yirik ilmiy muvaffaqiyat - gen-nokaut texnologiyasi yordamida g’o’zaning tezpishar va sho’rga chidamli, rivojlangan ildiz tizimiga ega, yuqori hosildor va tolasi sifatli noyob transgen navini yaratish bo’ldi.
- Mahalliy o’simlik xomashyosi asosida 30 dan ortiq yangi noyob mahalliy dori vositalari yaratildi va ularni ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi.
- Katta quyosh pechida yuqori kontsentratsiyalangan quyosh nuridan foydalanib yuqori o’tkazuvchanlik holatiga o’tishning yuqori haroratiga ega materiallar olindi.
- Akademiya olimlari qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, gelio-materialshunoslik va priborsozlik sohalarida katta yutuqlarga erishdiki, bu yaqinda Toshkent shahrida bo’lib o’tgan Quyosh energiyasi bo’yicha Osiyo forumi oltinchi yig’ilishi ishtirokchilari tomonidan yuqori baholandi.
- Yadro bo’linishi nazariyasi, shu jumladan magniy izotopi hosil bo’ladigan uran yadrosining uch kaskadli bo’linishi nazariyasi rivojlandi.
- almashishning yarim o’tkazgichli uzluksiz qattiq eritmalarining yangi sinfining mavjudligi haqidagi kontseptsiya, shuningdek, molekulalar yoki ikkinchi komponentli klasterlar bilan almashtirish hisobiga yangi qattiq eritmalarning hosil bo’lishi mumkinligi asoslandi.
- supramolekulyar kimyodagi yangi hodisa – klatratlar polimorf modifikatsiyasi tuzilishining ularning hosil bo’lishiga bog’liqligi kashf etildi.
- mintaqaviy seysmik va konstruktsion xususiyatlarini hisobga oluvchi bino va inshootlar seysmobarqarorligi dinamik nazariyasi yaratildi.
- yer qimirlashlar tayyorlanish jarayonlarining 4 bosqichli geofizik modeli asoslandi va O’zbekiston hududini seysmik tumanlashtirish amalga oshirildi.
- metal konlarini maqsadli qidirish imkonini beradigan geologiyadagi yangi yo’nalish – statistik metallogeniya asoslari yaratildi.
- «Shpringer» (London) nashriyoti tomonidan ingliz tilida 10 jildli “Tabiiy birikmalar” noyob ilmiy amaliy Ma’lumotnomasi tayyorlandi va nashr etildi.
- Ikki jildli O’zbekiston Qizil kitobi (flora va fauna) tayyorlandi va qayta nashr qilindi.
- Qadimshunoslar zamonaviy O’zbekiston hududida qadimgi madaniyat o’choqlari mavjudligi to’g’risida guvohlik beradigan buyuk kashfiyotlar (Obirahmat g’ori) qildilar va shu bilan Markaziy Osiyo hududi insoniyatning ilk rivojlanishida tarixiy ahamiyatiga ko’ra Mesopotamiya, Bobil, Qadimgi Misr va Xitoy kabi hududlar bilan teng mavqega ega.
- Tarixchilar O’zbekiston hududida davlatchilik rivojlanishining asosiy tarixiy bosqichlarini ishonchli aniqladilar va tavsifladilar. Bu o’zbek davlatchiligi asoslarini ko’rsatish, urbanizatsiyaning asosiy davrlari, qadimgi shaharlarning paydo bo’lish sanalari aniqlashtirish va tizimlashtirish, davlatchilik elementlari va asoslarini shakllantirishda shahar asoschilari, olim va ma’rifatparvarlarning hissasini belgilash imkoniyatini berdi.
- Tilshunoslar o’zbek tili rivojlanishi va unga davlat tili maqomining berilishiga katta xissa qo’shdilar, shuningdek, bir qator mavzuiy lug’atlar, shu jumladan, besh jildli “O’zbek tilining izohli lug’ati”ni chop etdilar.
- Adabiyotshunoslar adabiy ijod rivojlanishining tarixiy va zamonaviy jabhalarini ishlab chiqdilar, butun jahonga mashhur o’zbek yozuvchilari Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburlarning ko’p jildli asarlar to’plami, shuningdek, Xorazm xattotlik maktabining boy tarixi haqida guvohlik beruvchi “Xorazm Ma’mun akademiyasining noyob qo’lyozmalari” va boshqa qator asarlarni nashrga tayyorladilar va chop ettirdilar.
- Kataloglashtirish amalga oshirilib, 2012-yilda YUNESKO granti bo’yicha O’zbekistonning noyob qo’lyozmalari madaniy tarixiy merosi katalogi “O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining sharq qo’lyozmalari xazinasi” nashr etildi.
- San’atshunoslar Movaraunnahr, va umuman Markaziy Osiyo me’morchiligining shakllanish, rivojlanish bosqchilari va taraqqiyot sabablarini aniqlab, qadimgi O’zbekiston badiiy madaniyati shakllanishi va rivojlanishini 4 bosqichda davriylashtirishni asoslab berdilar.
Hurmatli hamkasblar! Fanlar akademiyasi olimlarini qadimdan mamlakat iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari sanoat tashkilotlari bilan birgalikdagi faoliyati birlashtirib turadi.
Masalan, so’nggi yillarda Fanlar akademiyasi ilmiy muassasalari tomonidan bajariladigan innovatsion loyihalar miqdori 6 martadan ziyodga oshdi, ularning aksariyat qismi qo’shma va idoralararo maqomga ega. Bu olimlarga mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari uchun zarur bo’lgan bir qator samarali mahalliy innovatsion texnologiyalarni yaratish imkonini berdi:
- 35 dan ziyod yuqori mahsuldor g’o’za navlari (FA seriyasi, «Shodlik» seriyasi, «Mehnat», «Ishonch», «Beshqahramon», «Ko’paysin» navlari va h.).
- Qishloq xo’jaligi mashinalari va paxta terish texnikasi, shu jumladan, sanoat tomnidan o’zlashtirilgan va hosilni yig’ish samaradorligini oshiradigan, g’o’za tuplariga ko’p marta ishlov berish imkonini beradigan modernizatsiyalashgan paxta terish apparati.
- Mahalliy xomashyo asosida yuqori samarali o’g’itlarni olishning yangi texnologiyalari, ular mineral o’g’itlar sanoati tomonidan keng o’zlashtirilib, katta miqdorda eksport qilinadi.
- g’o’zaning ekishga mo’ljallangan urug’larini tayyorlash, qishloq xo’jaligi o’simliklarininsh o’sish xususiyatlarini mustahkamlash, paxtani mashinada terishdan oldin defoliatsiya o’tkazish va ekin zararkunandalari bilan kurashish uchun feromon tuzoqlar uchun kimyoviy preparatlar, ular bilan respublikamizning butun g’o’zachilik sohasi ta’minlangan.
- Samarali yadro texnologiyalari, ular asosida bir qator mahalliy radiopreparatlar, shuningdek, zargarlik sanoati uchun radiatsion bo’yalgan tabiiy kristallarni ishlab chiqarish va eksport qilish yo’lga qo’yildi.
- Katta quyosh pechida keramik olovbardosh va issiqqa chidamli material va ishlab chiqarish uchun ulardan olinadigan mahsulotlarni olishning yuqori haroratli texnologiyalari, shu jumladan, neftь-gaz sanoati mahsulotlarini nozik tozalash uchun keramik filьtropatronlar.
- turli – 0,5 dan 5 kVt gacha quvvatdagi kombinatsiyalangan Stirling dvigatellari (Dvigatellarni AQSHda ishlab chiqarish uchun litsenziya sotildi).
- Buxoro neftni qayta ishlash zavodi bilan birgalikda yaratilgan neft va gaz kondensati asosida «Djet A-1» yuqori markali aviatsion yonilg’isini olish texnologiyasi, ushbu zavodda Boing, Aerbas, RG turkumidagi zamonaviy laynerlar uchun yonilg’ining sanoat turini ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi
va boshqalar.
Fanlar akademiyasining faoliyatini tavsiflaydigan so’nggi yillardagi asosiy ko’rsatkichlarga quyidagilar kiradi.
| 