chiqish
Auditorlik muolajalarini rejalashtirishda va amalga oshirishda hamda ular
natijalariga baho berishda va hisobot taqdim etishda auditor sub’ekt faoliyati
qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi moliyaviy hisobotga ahamiyatli
ta’sir ko’rsatishi mumkinligini his etishi lozim. Biroq, audit faoliyatning barcha
qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga muvofiq bo’lmagan holatlarini aniqlab beradi
deb bo’lmaydi. Faoliyat muvofiq emasligini aniqlash, ahamiyatligidan qati nazar,
sub’ekt rahbariyati yoki xodimlarning halolligiga oid masalalarni va ular auditning
boshqa jabhalariga ta’sir ko’rsatishligi ehtimolini ko’rib chiqishni talab qiladi.
250-XAS qo’llaniladigan “muvofiq emaslik” atamasi audit qilinayotgan
sub’ektning amaldagi qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga zid bo’lgan, ataylab va
bilmasdan turib qilgan harakatlari va u tomondan yo’l qo’yilgan xato va
kamchiliklardir. Bunday harakatlar sub’ektning o’zi tomonidan yoki uning
nomidan, rahbariyat yoki uning nomidan xodim tomonidan amalga oshirilgan
operatsiyalardan iborat. XASning maqsadi uchun “muvofiq emaslik” atamasi
sub’ekt rahbariyat yoki xodimlar tarkibidagi shaxsning qonunga to’g’ri
kelmaydigan axloqini o’z tarkibiga kiritmaydi.
Xarakatlar “muvofiq emas” deb aniqlash huquqiy doiraga taalluqli va,
odatda, auditorning kasbiy xabardorligidan tashqarida bo’ladi. Auditorning kasbiy
220
tayyorgarligi, tajribasi, sub’ekt va uning tarmog’ini tushunishligi, auditorning
diqqatini jalb qilgan ayrim harakatlar qonunlarga va amaldagi me’yoriy hujjatlarga
muvofiq emas deb tan olishga asos bo’lishi mumkin. Odatda, alohida bir harakat
“muvofiq emas”ligi yoki bunday bo’lishligi mumkinligi tegishli ma’lumotga ega
bo’lgan va malakali, huquq doirasida amaliyot bilan shug’ullanadigan mutaxassis
maslahatiga asosan aniqlanadi, lekin yakuniy baho faqat sud qarori bilan berilishi
mumkin.
Qonunlar va me’yoriy hujjatlar moliyaviy hisobotga taalluqligi bo’yicha
ahamiyatli farqlanadi. Ayrim qonunlar va me’yoriy hujjatlar sub’ekt moliyaviy
hisobotining shakli va mazmuni, hisobga olinadigan summalar yoki moliyaviy
hisobotda yoritiladigan ma’lumotni belgilaydi. Boshqa qonunlar va me’yoriy
hujjatlarga sub’ekt rahbariyati rioya qilishi lozim yoki ular sub’ekt o’z faoliyatini
amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan sharoitlarni belgilaydi. Ayrim sub’ektlar
qattiq tartibga solinadigan tarmoqlarda harakat qiladilar (masalan, banklar yoki
kimyo sanoati korxonalari). Boshqalar faoliyati faqat biznesning xo’jalik
jabhalariga umumiy taalluqli bo’lgan qonunlar va me’yoriy hujjatlar bilan tartibga
solinadi (masalan, xavfsizlik texnikasiga, xodimlar sog’lig’ini saqlashga va ishga
qabul qilishda teng huquqlik tamoyillariga rioya qilishda). Faoliyat qonunlar va
me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi sub’ekt uchun moliyaviy oqibatlarga,
masalan jarimalarga, sudda ko’rishlikka va hokazolarga olib keladi. Odatda,
muvofiq emaslik qanchalik moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan hodisalar va
operatsiyalardan uzoqroq bo’lsa, shunchalik u auditor tomonidan aniqlanishi yoki
taxmin qilinayotgan muvofiq emaslikni tan olish ehtimoli kam
Qonunlar va me’yoriy hujjatlar turli mamlakatlarda turlichadir. Buxgalteriya
hisobi va auditning milliy standartlari, ehtimol, audit uchun qonunlar va me’yoriy
hujjatlarning ahamiyatiga oid yanada ham aniqroq qoidalaridan iborat bo’lishi
mumkin.
250-xalqaro standart moliyaviy hisobot auditi uchun qo’llanishi mumkin,
lekin auditor sub’ekt faoliyati aniq qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini
221
tekshirish va hisobot tayyorlash uchun alohida ataylab jalb qilingan boshqa
kelishuvlar uchun qo’llab bo’lmaydi.
Moliyaviy hisobotni audit qilishda auditorning tovlamachilik va
yanglishlarni ko’rib chiqish uchun mas’uliyatiga oid qo’llanma 240-XAS “Aldash
va xato”da taqdim etilgan.
Faoliyatni qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshirish uchun
sub’ekt rahbariyatining mas’uliyati
Faoliyatni qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshirish uchun
mas’uliyat sub’ekt rahbariyatining zimmasiga yuklatilgan. Muvofiq emaslik
holatlarini oldini olish va aniqlash yuzasidan sub’ekt rahbariyati mas’uldir.
Quyidagi muolajalar va siyosat, boshqalar qatorida, sub’ekt rahbariyatiga
muvofiq emaslik holatlarini oldini olish va aniqlash yuzasidan o’z majburiyatlarini
bajarishda yordam beradi:
Huquqiy talablar monitoringi va operatsion muolajalar ushbu talablarga
muvofiq ishlab chiqilganligini ta’minlash.
Tegishli ichki nazorat tizimlarini barpo etish va ijrosini ta’minlash.
Kasbiy axloq kodeksini ishlab chiqish, ma’lumot uchun etkazish va unga
rioya qilish.
Kasbiy axloq kodeksi xodimlar tomonidan tegishli ravishda o’rganilishi
va tushunishligini ta’minlash.
Kasbiy ahloq kodeksiga rioya qilinishi yuzasidan monitoring o’tkazish va
tegishli ravishda unga rioya qilmagan xodimlarga nisbatan intizomiy choralarni
qo’llash.
Huquqiy talablar yuzasidan monitoring o’tkazishda yordam berish uchun
huquqiy maslahatchilarni jalb qilish.
Sub’ekt o’zining tarmog’i doirasida rioya qilinishi lozim bo’lgan
ahamiyatli qonunlar ro’yxatini yuritish va rasmiy da’volarni hisobga olish.
Yirik sub’ektlarda ushbu muolajalar va siyosat tegishli majburiyatlar
quyidagilar zimmasiga yuklatish yo’li bilan qo’shimcha ravishda to’ldirilishi
mumkin:
222
Ichki audit xizmatiga.
Auditorlik qo’mitasiga.
Auditor sub’ekt faoliyati muvofiq emasligi holatini oldini olish uchun
mas’ul emas va mas’ul bo’la olmaydi. Biroq har yili audit o’tkazilishini to’xtatib
turuvchi omil sifatida ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Audit o’tkazishda, garchi audit XASga muvofiq tegishli ravishda
rejalashtirilgan va o’tkazilgan bo’lsa ham, moliyaviy hisobotdagi ayrim ahamiyatli
noto’g’ri aks ettirilishlar aniqlanmay qolishning ajralmas tavakkalchiligi mavjud.
Quyidagi omillar sababli ahamiyatli noto’g’ri aks ettirishlar sub’ekt faoliyati
qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emasligi natijasida vujudga kelgan
bo’lsa, ushbu tavakkalchilik oshadi:
Asosan sub’ekt faoliyati jabhalari bilan bog’liq bo’lgan, odatda moliyaviy
hisobotga ahamiyatli ta’sir etmaydigan va buxgalteriya hisobi va ichki nazorat
tizimlari bilan qamrab olinmagan ko’p sonli qonunlar va me’yoriy hujjatlar
mavjudligi.
Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlariga xos bo’lgan cheklovlar
hamda test sinovlarini o’tkazish auditorlik muolajalar samaradorligiga ta’sir
ko’rsatadi.
Auditor tomonidan olingan aksariyat dallilar o’zining tavsifi bo’yicha
yakuniy emas, ko’proq tasdiqlovchi bo’lib hisoblanadi.
Muvofiq emaslik ostida uni yashirishga qaratilgan harakat, masalan
kelishuv, hujjatlarni soxtalashtirish, operatsiyalar hisobini ataylab yuritmaslik,
sub’ektning yuqori rahbariyati tomonidan nazoratni inkor etish yoki auditorga
taqdim etilayotgan ma’lumotni ataylab noto’g’ri tayyorlash kabilar yotishi
mumkin.
200-XAS “Moliyaviy faoliyat auditioning maqsadi va uni tartibga soluvchi
umumiy tamoyillar”ga muvofiq auditor, audit sub’ekt faoliyatini qonunlar va
me’yoriy hujjatlarga muvofiqligiga shubha tug’diradigan vaziyatlar va hodisalarni
aniqlab berishi mumkinligini tan olgan holda, auditni kasbiy ishonchsizlik nuqtai-
nazaridan rejalashtirishi va o’tkazishi lozim.
223
Aniq qonunchilikka oid talablarga muvofiq auditordan, moliyaviy
hisobotning biror-bir tarkibiy qismi sifatida, sub’ekt qonunlar va me’yoriy
hujjatlarning muayyan qoidalariga rioya qilayotganligi to’g’risida alohida hisobot
tuzish talab qilinishi mumkin.
Rejalashtirish maqsadida auditor, sub’ekt va tarmoq uchun qo’llaniladigan
huquqiy va qonunchilikka oid asos va sub’ekt qay darajada ushbu asosga rioya
qilayotganligi to’g’risida umumiy tushuncha olishi lozim.
Umumiy tushunchani olish uchun auditor, xususan, ayrim qonunlar va
me’yoriy hujjatlar sub’ekt faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligini tan
olishi lozim. Shunday qilib, faoliyat muayyan qonunlar va me’yoriy hujjatlarga
muvofiq emasligi sub’ekt faoliyati to’xtashiga yoki u o’z faoliyatini uzluksiz olib
borish qobiliyatini shubha ostiga qo’yishga olib kelishi mumkin. Masalan, bunday
ta’sir faoliyat sub’ekt litsenziyasi yoki faoliyatni amalga oshirish bo’yicha boshqa
ruxsatnoma tarkibidagi talablarga (masalan, bank uchun - kapital va investitsiyalar
bo’yicha talablar) muvofiq emaslikdan kelib chiqishi mumkin.
Qonunlar va me’yoriy hujjatlar to’g’risida umumiy tushuncha olish uchun,
odatda, auditordan quyidagilar talab qilinadi:
Sub’ekt biznesi va tarmoq to’g’risida ega bo’lgan bilimlaridan
foydalanish.
Faoliyat qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligiga oid
sub’ektning siyosati va muolajalari to’g’risida rahbariyat bilan so’rovnoma
o’tkazish.
Sub’ekt faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan qonunlar va
me’yoriy hujjatlar to’g’risida rahbariyat bilan so’rovnoma o’tkazish.
Sud da’volari va choralarini aniqlash, baho berish va hisobga olish
bo’yicha qabul qilingan siyosat va muolajalar to’g’risida rahbariyat bilan suxbat
o’tkazish.
Boshqa mamlakatdagi sho’’ba korxonalarning auditorlari bilan huquqiy
va qonunchilikka oid asoslarni muhokama qilish (masalan, sho’’ba korxona bosh
224
kompaniya uchun qimmatli qog’ozlarga oid me’yoriy hujjatlar talablariga rioya
qilishi lozim bo’lgan taqdirda).
Umumiy tushuncha olingandan keyin auditor, moliyaviy hisobotni
tayyorlashda ko’rib chiqilishi lozim bo’lgan qonunlarga va me’yoriy hujjatlarga
muvofiq emaslik holatlarini aniqlashga yordam beruvchi muolajalarni bajarishi
lozim, ayniqsa:
Sub’ekt faoliyati ushbu qonunlar va me’riy hujjatlarga muvofiqligi
to’g’risida sub’ekt rahbariyati bilan so’rovnoma o’tkazish.
Tegishli tartibga soluvchi idoralar yoki litsenziya bergan idoralar bilan
o’zaro xat yozishuvni tekshirish.
Auditor faoliyat moliyaviy hisobotdagi ahamiyatli summalar va yoritishlarni
aniqlashga ta’sir etadigan, auditor tomonidan umuman tan olinadigan qonunlarga
va me’yoriy hujjatlarga muvofiq to’g’risida etarli bo’lgan tegishli auditorlik
dalillarni olishi lozim. Hisobga olinadigan summalar va ma’lumotlarni aniqlashga
taalluqli tasdiqlarni audit paytida ko’rib chiqish uchun auditor ushbu qonunlar va
me’yoriy hujjatlarni etarli darajada tushunishi lozim.
Bunday qonunlar va me’yoriy hujjatlar tegishli ravishda belgilanishi va
sub’ekt hamda umuman tarmoqqa etkazilgan bo’lishi kerak; ular moliyaviy hisobot
chop etilishi chog’ida muntazam ravishda ko’rib chiqilishi lozim. Ushbu qonunlar
va me’yoriy hujjatlar, masalan, moliyaviy hisobotning shakli va mazmuniga,
jumladan, o’ziga xos tarmoq talablariga; davlat shartnomalari bo’yicha
operatsiyalarni hisobga olishga; daromad solig’ini hisoblash uchun xarajatlarni
hisoblash yoki tan olishga yoki nafaqa bilan ta’minlash bo’yicha xarajatlarga
taalluqli bo’lishi mumkin.
Auditor sub’ekt faoliyati qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligiga oid
test sinovlari yoki boshqa muolajalarni amalga oshirmaydi, zero bu moliyaviy
hisobot bo’yicha audit qo’lamiga kirmaydi.
Auditor, moliyaviy hisobot bo’yicha fikr shakllantirish maqsadida
qo’llaniladigan muolajalar, ehtimol ayrim holatlarda qonunlar va me’yoriy
hujjatlarga muvofiq emas deb auditorning diqqatini jalb qilishi mumkinligini
225
nazarda tutishi lozim. Masalan, bunday muolajalar majlislar bayonnomalari bilan
tanishishdan; sudda ko’rishlar, da’volar va jazo choralari to’g’risida sub’ekt
rahbariyati va huquqshunos bilan so’rovnoma o’tkazishdan iborat; hamda
muolajalarni mohiyati bo’yicha amalga oshirish - operatsiyalar yoki hisobvaraqlar
qoldiqlari bo’yicha mufassal test so’rovnomalari.
Auditor, moliyaviy hisobotni tayyorlashda ta’siri ko’rilishi lozim bo’lgan
faoliyat qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emas holatlarining barcha
ma’lum bo’lganlari va sodir etilish ehtimoli borlari to’g’risida auditorga ma’lumot
berganligi haqida sub’ekt rahbariyatidan yozma ravishda tasdiqnoma olishi lozim.
Teskarisining isbotlari mavjud bo’lmagan holda, auditor sub’ekt ushbu qonunlar va
me’yoriy hujjatlarga muvofiq faoliyat ko’rsatmoqda deb taxmin qilishga haqli.
Auditorga muvofiq amas degan holat ehtimoliga taalluqli ma’lumot ma’lum
bo’lsa, auditor ushbu harakat tavsifi va qanday vaziyatlarda vujudga kelganligini
tushunishi hamda moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatish ehtimoliga baho berish
uchun etarli bo’lgan boshqa ma’lumotni olishi lozim.
Moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatish ehtimoliga baho berishda auditor
quyidagilarni ko’rib chiqadi:
Bo’lg’usi moliyaviy oqibatlarni, masalan jarimalarni, penyalarni,
zararlarni, aktivlarni musodara qilish xavfini, faoliyatni majburiy to’xtatishni va
sudda ko’rishlarni.
Bo’lg’usi moliyaviy oqibatlar yoritilishi zarurligini.
Moliyaviy hisobotda taqdim etilgan to’g’ri va haqqoniy aks ettirilgan
(haqqoniy taqdim etilgan) taqdimotni shubha ostiga qo’yish uchun bo’lg’usi
moliyaviy oqibatlar shunchalik jiddiyligini.
Auditor muvofiq emas ehtimoli mavjud deb hisoblagan taqdirda, u olingan
ko’rsatkichlarni hujjatli rasmiylashtirishi va ularni sub’ekt rahbariyati bilan
muhokama qilishi lozim. Olingan ko’r-satkichlar bo’yicha hujjatlar va yozuvlar
yoki hujjatlar nusxasidan hamda, lozim bo’lsa, suxbatlar bayonnomasidan iborat
bo’ladi.
226
Sub’ekt rahbariyati amalda muvofiq ekanligi to’g’risida qoniqarli ma’lumot
taqdim etmagan taqdirda, auditor ushbu vaziyatlarda qonunlar va me’yoriy
hujjatlarni qo’llash va ularning moliyaviy hisobotga ta’sir etish ehtimoli
to’g’risida sub’ekt huquqshunosi bilan maslahatlashishi lozim. Agar auditor
sub’ekt huquqshunosi bilan maslahatlashish maqsadga muvofiq emas deb
hisoblasa yoki auditor uning fikri bilan qoniqmasa, auditor qonunlar va me’yoriy
hujjatlar buzilganlik holatlari mavjudligi, kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar
ehtimoli va, kerak bo’lsa, auditor kelajakda qanday harakatlar qilishi lozimligi
yuzasidan o’z huquqshunosi bilan maslahatlashish imkonini ko’rib chiqishi kerak.
Taxmin qilinayotgan muvofiq emaslik to’g’risida tegishli ma’lumot olib
bo’lmaydigan taqdirda, auditor auditorlik hisobotiga auditorlik dalillar mavjud
emasligining ta’sirini ko’rib chiqishi lozim.
Auditor muvofiq emaslik auditning boshqa jabhalariga, xususan sub’ekt
rahbariyati taqdimotlarining ishonchligiga ta’sirini ko’rib chiqishi kerak. Shuning
uchun, muvofiq emaslik sub’ektning ichki nazorati tomonidan aniqlanmagan yoki
uning taqdimotlariga kiritilmagan taqdirda, auditor tavakkalchilikka berilgan baho
va sub’ekt rahbariyati taqdimotlarining haqqoniyligini qo’rib chiqadi. Auditor
tomonidan aniqlangan muvofiq emaslikka oid aniq holatlarining ta’siri harakat
sodir etilishi va yashirilishi bilan, garchi bu holat mavjud bo’lsa, nazoratning
muayyan muolajalari hamda sub’ektning jalb qilingan rahbariyat va xodimlar
mavqei o’rtasidagi o’zaro aloqalarga bog’liq.
Auditor qisqa muddatlarda sub’ektning auditorlik qo’mitasi, direktorlar
kengashi va yuqori rahbariyatini auditorning diqqatini jalb qilgan muvofiq emaslik
to’g’risida xabar berishi yoki tegishli axborot olganligi haqida dalillar olishi lozim.
Lekin, auditor, shubhasiz oqibatlarga olib kelmaydigan yoki ahamiyatsiz bo’lgan
masalalar yuzasidan bunday harakatlarni qilishi shart emas va u xabar berilishi
lozim bo’lgan masalalar tavsifini oldindan kelishib olishi mumkin. Agar,
auditorning fikricha, muvofiq kelmaslik ataylab qilingan va ahamiyatli bo’lsa,
auditor amalda aniqlangan xulosalar haqida xabar berishi lozim. Agar auditor
sub’ektning yuqori rahbariyati, jumladan direktorlar kengashi, bevosita muvofiq
227
emaslik bilan bog’liq deb hisoblasa, auditor ushbu masala bo’yicha sub’ektning
keyingi bosqichdagi yuqori idorasiga, bunday idora mavjud bo’lgan holda,
masalan, auditorlik qo’mitasi yoki kuzatuv kengashiga xabar berishi lozim. Agar
yuqori idora mavjud bo’lmasa yoki auditor hisobot harakat uchun qabul
qilinmasligi mumkin deb hisoblasa yoki hisobotni kimga taqdim etish uchun
ikkilansa, auditor huquqiy maslahat olish imkonini ko’rib chiqishi lozim.
Agar auditor muvofiq emaslik moliyaviy hisobotga ahamiyatli ta’sir
ko’rsatadi va u moliyaviy hisobotda tegishli ravishda aks ettirilmagan degan
xulosaga kelsa, auditor o’z fikrini sharhlar bilan yoki salbiy fikr bildirishi lozim.
Agar sub’ekt moliyaviy hisobotga ahamiyatli bo’lishi mumkin bo’lgan
hodisa yoki muvofiq emaslik ehtimoliga baho berish maqsadida tegishli dallilar
olish uchun auditorga to’sqinlik qilsa, auditor audit qo’lami cheklanganligi asosida
moliyaviy hisobot bo’yicha o’z fikrini sharhlar bilan bildirishi yoki fikr
bildirishdan voz kechishi lozim. Agar auditor muvofiq emaslik sub’ekt harakatidan
emas, balki vaziyatlardan kelib chiqqan cheklovlar natijasida vujudga kelganligini
aniqlay olmasa, auditor ushbu holatning auditorlik hisobotiga ta’sirini ko’rib
chiqishi lozim.
Auditorning sir saqlashlikka rioya qilishga oid majburiyati, odatda, muvofiq
emaslik to’g’risida uchinchi tomonlarga xabar bermaslikni ko’zda tutadi. Lekin,
muayyan vaziyatlarda qonunlar, me’yoriy-huquqiy hujjatlar yoki sud idoralarining
qarorlari auditorning sir saqlashiga oid majburiyatlariga nisbatan ustivor kuchga
ega (masalan, ayrim mamlakatlarda auditordan moliyaviy idoralar faoliyati
qonunlar va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq emaslik holatlari haqida nazorat
idoralariga xabar berish talab qilinadi). Bunday vaziyatlarda auditorga, auditorning
jamiyat oldidagi mas’uliyatini etarli darajada hisobga olgan holda, huquqiy
maslahatlar olish kerakli bo’lishi mumkin.
Muvofiq emaslik moliyaviy hisobotga ahamiyatli ta’sir ko’rsatmaganda
ham, auditor ushbu vaziyatlarda sodir etilgan muvofiq emaslik holatlarini bartaraf
etish lozim deb hisoblasa, lekin sub’ekt rahbariyati bu holatlarni bartaraf etish
uchun hech qanday chora-tadbirlarni qo’llamagan taqdirda, auditor xizmat
228
ko’rsatishni to’xtatish lozim degan xulosaga kelishi mumkin. Auditor qaroriga
ta’sir etadigan omillar qatoriga sub’ekt rahbariyati taqdimotlari ishonchligiga ta’sir
ko’rsatishi mumkin bo’lgan, sub’ekt yuqori rahbariyatining bunga aloqadorligi
hamda auditor kelgusida sub’ekt bilan hamkorlik qilgan taqdirda, uning oqibatlari
kiradi. Bunday xulosaga kelgan taqdirda, odatda, auditor huquqiy maslahat olish
uchun murojat qiladi.
Buxgalterlarning
xalqaro
federatsiyasi
tomonidan
chop
etilgan
“Buxgalterlarni kasbga oid ahloqiy kodeksi”ga muvofiq audit olishga taklif etilgan
auditordan tegishli so’rovnoma xati olingan taqdirda, amaliyot ko’rsatayotgan
auditor unga nima sababdan audit o’tkazishga taklif olgan auditor, uni auditor
sifatida tayinlashdan voz kechishini tushuntirib beruvchi kasbiy sabablar
mavjudligi to’g’risida xabar berish lozim. Amaliyot ko’rsatayotgan auditor mijoz
ishlari holati to’g’risida audit o’tkazishga taklif etilgan auditor bilan muhokama
qilish hajmining chegarasi, mijozning tegishli ruxsati mavjudligiga va/yoki mazkur
aniq mamlakatda ma’lumotni yoritish yuzasidan amaldagi qonunchilik va ahloqga
oid talablarga bog’liq. Qandaydir bunga o’xshash asoslar yoki yoritilishi lozim
bo’lgan masalalar mavjud bo’lgan taqdirda, amaliyot ko’rsatayotgan auditor,
qonunchilikka va ahloqga oid cheklovlarni, jumladan, lozim bo’lganda, mijoz
ruxsati mavjudligini hisobga olgan holda, audit o’tkazishga taklif qilingan
auditorga batafsil ma’lumotni taqdim etadi va u auditor etib tayinlashiga taalluqli
bo’lgan barcha masalalarni erkin muhokama qiladi. Mijoz amaliyot ko’rsatayotgan
auditorga o’z ishlari holatini audit qilishga taklif etilgan auditor bilan muhokama
qilishga ruxsat bermagan taqdirda, bu to’g’risida taklif qilingan auditorga xabar
berilishi lozim.
Quyida auditorning diqqatini jalb qilishi mumkin bo’lgan va faoliyat
qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emas holati mavjud bo’lishi
mumkinligiga ko’rsatma bo’lib xizmat qiladigan namunalar keltirilgan:
Davlat muassasalari tomonidan o’tkaziladigan tekshiruvlar, jarimalar yoki
penyalar to’lanishi.
229
Maslahatchilarga,
bog’liq tomonlarga, xodimlarga yoki davlat
xizmatchilariga ko’rsatilmagan xizmatlar uchun to’lovlar yoki qarzlar berilishi.
Odatda sub’ekt tomonidan yoki ushbu tarmoqda yoki mazkur xizmat turi
bo’yicha to’lanadigan summalardan haddan tashqari ko’proq deb tuyulgan sotuv
uchun komission mukofotlar yoki vositachilarga gonorarlar.
Bozor narxlaridan haddan tashqari yuqori yoki past narxlardagi xaridlar.
Naqd pul bilan g’ayri odatiy to’lovlar, chek egalariga to’lagan holda kassa
cheklari shaklidagi xaridlar yoki raqamlangan bank hisobvaraqlariga o’tkazmalar.
Imtiyozli xududlarda ro’yxatga olingan kompaniyalar bilan g’ayri odatiy
operatsiyalar.
Olingan
tovarlarni
ishlab
chiqargan
va
xizmatlar
ko’rsatgan
mamlakatlardan farqli boshqa mamlakatlarga to’lovlarni o’tkazish.
Valyuta operatsiyalari bo’yicha hujjatlar yuzasidan tegishli nazoratsiz
to’lovlar.
Ataylab yoki tasodifan tegishli auditorlik iz yoki etarli bo’lgan dallilar
bilan ta’minlanmagan buxgalteriya hisobining mavjudligi.
Ruxsat
etilmagan
yoki
tegishli
ravishda
rasmiylashtirilmagan
operatsiyalar.
Ommaviy axborot vositalaridagi sharhlar.
| 