Akrom abbasovich karimov, farxod rashidovich islomov, anvar ziyadullaevich avloqulov

140 
Kelishilgan muolajalar va kompilyatsiyani bajarish bo’yicha kelishuv 
auditor tomonidan ishonch bildirishni nazarda tutmaydi. 
Xalqaro audit standartlarining kontseptual asosi auditor tomonidan taqdim 
etiladigan boshqa xizmatlar, masalan, konsalting, soliqqa tortish, shuningdek 
buxgalteriya hisobi va moliyaviy masalalar bo’yicha maslahatlar uchun 
qo’llanilmaydi. 
Kontseptual asosda ishonchlilik bir tomondan taqdim etilgan va ikkinchi 
tomon foydalanish uchun mo’ljallangan ta’kidlashlar ishonchliligi auditorning 
qoniqtira olganligi nuqtai-nazaridan qaraladi. Bunday ishonchlilikni ta’minlash 
maqsadida auditor amalga oshirilgan muolajalar natijasida to’plangan dalillarni 
baholaydi va xulosa chiqaradi. Auditorning qoniqqanligi darajasi va binobarin, 
ta’minlanishi mumkin bo’lgan ishonchlilik darajasi amalga oshirilgan muolajalar 
va ularning natijalari bilan belgilanadi. 
Audit bo’yicha kelishuvlarda auditor audit qilinayotgan ma’lumot 
ahamiyatli buzib ko’rsatilmaganligining yuqori, lekin mutlaq bo’lmagan 
ishonchlilik darajasini ta’minlaydi. Auditorlik hisobotida bu ijobiy bo’lib, etarli 
darajadagi ishonchlilik bilan ifodalanadi. 
Sharh bo’yicha kelishuvda auditor sharh qilinayotgan ma’lumot ahamiyatli 
buzib ko’rsatilmaganligining o’rtacha ishonchlilik darajasini ta’minlaydi. 
Auditorlik hisobotida bu salbiy ishonchlilik bilan aks ettiriladi. 
Kelishilgan muolajalarni amalga oshirishda auditor faqat amaldagi xulosalar 
bo’yicha hisobot taqdim etadi, ishonchlilik esa ifodalanmaydi. Buning o’rniga 
hisobotdan foydalanuvchilarga amalga oshirilgan muolajalarga va auditorlik 
hisobotida keltirilgan amaldagi xulosalarga mustaqil baho berish auditor 
tomonidan bajarilgan ishlar yuzasidan o’z xulosalarini chiqarish imkoniyatini 
beradi. 
Kompilyatsiyani amalga oshirishda, kompilyatsiyalashtirilgan ma’lumotdan 
foydalanuvchilar buxgalterning ishidan ma’lum miqdorda foyda olganliklariga 
qaramasdan, hisobotda hech qanday ishonchlilik bildirilmaydi. 

141 
Moliyaviy hisobot auditidan maqsad auditorga moliyaviy hisobot barcha 
ahamiyatli jabhalari bilan moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha belgilangan 
kontseptual asosga muvofiq tayyorlanganligi yuzasidan xulosa taqdim etish (fikr 
bildirish)ga imkon berishdan iborat. Auditorlik xulosasini tayyorlashda quyidagi 
ma’nosi bir-biriga teng jumlalardan foydalaniladi: “to’g’ri va haqqoniy aks 
ettiradi” yoki “barcha ahamiyatli jabhalari bo’yicha haqqoniy taqdim etilgan”. 
Tegishli mezonlarga muvofiq tayyorlangan moliyaviy yoki boshqa ma’lumotlarni 
audit qilishda ham xuddi shunday maqsad qo’yiladi. 
Auditorlik xulosasini shakllantirish uchun, auditor ushbu xulosa asosidagi 
fikrlarni shakllantirish uchun kerakli bo’lgan etarli darajada tegishli auditorlik 
dalillarni to’playdi. 
Auditorlik xulosasi yuqori darajadagi, lekin mutlaq bo’lmagan ishonchlilik
yo’li bilan moliyaviy hisobotga bo’lgan ishonchni oshiradi. Audit o’tkazishda 
buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning har bir tizimlariga xos bo’lgan quyidagi 
omillar, ya’ni fikr yuritish zarurati, testlardan foydalanish, cheklashlar mavjud 
bo’lganligi, shuningdek, aksariyat qo’llaniladigan dalillar o’z tabiatiga ko’ra 
yakuniy emas, balki ishontiruvchan bo’lishi munosabati bilan mutlaq 
ishonchlilikka erishib bo’lmaydi 
Moliyaviy hisobotni sharhlashdan maqsad auditorga audit o’tkazishda 
kerakli bo’lgan barcha dalillar olish uchun amalga oshirilgan muolajalar asosida 
auditorning diqqatini jalb qilgan qandaydir boshqa jabhalar mavjudligi va 
auditorda ular moliyaviy hisobot barcha ahamiyatli jabhalari bilan moliyaviy 
hisobotni taqdim etish bo’yicha belgilangan kontseptual asosiga muvofiq 
tayyorlanmagan, deb hisoblashga asos berishdir. Tegishli mezonlarga muvofiq 
tayyorlangan moliyaviy va boshqa ma’lumotni sharhlashda ham xuddi shunday 
maqsad qo’yiladi. 
Sharhlash bir tomondan taqdim etiladigan va ikkinchi tomondan foydalanish 
uchun mo’ljallangan ta’kidlashlar ishonchliligini sharhlash uchun so’rov va tahliliy 
amallarni amalga oshirishni ko’zda tutadi. Sharhlashni amalga oshirish auditorlik 
usullar va ko’nikmalardan foydalanish, shuningdek, dalillarni to’plash bilan 

142 
bog’liq bo’lganligiga qaramasdan, u buxgalteriya hisobi va ichki nazorat 
tizimlarini baholashni, audit o’tkazishda odatda amalga oshiriladigan muolajalar 
hisoblangan tekshiruv, kuzatuv, tasdiqlash va qayta hisoblashni o’tkazishda 
isbotlovchi dallilarni to’plash yo’li bilan hisob yozuvlarini test sinovdan o’tkazish 
va berilgan so’rovnoma bo’yicha javoblarni olishni nazarda tutmaydi. 
Sharhlash muolajalarini o’tkazish paytida auditor barcha ahamiyatli jabhalar 
bo’yicha tasavvurga ega bo’lishga intilganligi bilan, audit o’tkazishga qaraganda, 
bunday maqsadga erishish ehtimoli kamroq. 
Kelishilgan muolajalarni amalga oshirish bo’yicha kelishuvda auditor, 
sub’ekt va boshqa har qanday uchinchi shaxs o’rtasida kelishilgan auditorlik 
muolajalarini bajarish uchun jalb qilinadi va amalda olingan xulosalar bo’yicha 
hisobot taqdim etadi. Ushbu hisobotni oluvchilar auditor hisoboti bo’yicha o’z 
xulosalarini chiqarishlari lozim. Ushbu hisobot faqat kelishilgan muolajalarni 
amalga oshirish bo’yicha kelishuvda ishtirok etayotgan tomonlarga taqdim etiladi, 
zero muolajalar o’tkazilishi sabablari bilan xabardor bo’lmagan boshqa tomonlar 
uning natijalariga noto’g’ri talqin berishi mumkin 
Kompilyatsiyani amalga oshirish bo’yicha kelishuvda buxgalter, auditga oid 
bilimlaridan qarama-qarshi holda, moliyaviy hisobotni to’plash, turkumlash va 
umumlashtirish uchun o’zining buxgalteriya hisobiga oid bilimlarini qo’llash 
maqsadida jalb qilinadi. Odatda kompilyatsiya mufassal ma’lumotlar hajmini 
kamaytirishga va ularni boshqariladigan hamda tushunarli shaklga aylantirishga 
yordam beradi, bunda ushbu ma’lumotlar asosida yotgan ta’kidlashlarni test 
sinovidan o’tkazish shart emas. Qo’llaniladigan muolajalar buxgalterga moliyaviy 
hisobot bo’yicha qandaydir ishonch bildirish imkonini bermaydi va buning uchun 
mo’ljallanmagan. Lekin kompilyatsiyalashtirilgan ma’lumotdan foydalanuvchilar 
kasbiy buxgalter ishidan muayyan foyda oladilar, zero xizmatlar tegishli ravishda 
kasbiy mohirlik va sinchkovlik bilan amalga oshiriladi. 
Ma’lumotga auditorning hisoboti ilova qilinganda yoki kasbiy aloqalarda 
auditor nomini qo’llashga uning roziligi bo’lgan taqdirda, auditor moliyaviy 
ma’lumot bilan bog’liq deb hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan shartlar mavjud 

143 
bo’lmagan holatlarda, uchinchi tomonda auditor moliyaviy hisobot uchun mas’ul 
emas degan fikr paydo bo’lishi mumkin. Auditorga uning nomi moliyaviy 
hisobotga nisbatan sub’ekt tomonidan nomuvofiq qo’llanayotganlik holatlari 
ma’lum bo’lsa, auditor ushbu sub’ekt rahbariyatidan uning nomidan foydalanishga 
chek qo’yish va agar lozim bo’lsa, kelgusi harakatlarni ko’rib chiqishni talab 
qilishi kerak. Masalan, kayd etilgan ma’lumot yuzasidan uning nomidan 
nomuvofiqlik bilan foydalanilganligi to’g’risida har bir ma’lum bo’lgan uchinchi 
tomonga tegishli xabar etkazish mumkin.. Auditor, shuningdek, boshqa 
harakatlarni qo’llash to’g’risida qaror qabul qilishi, masalan, huquqiy maslahat 
olishi mumkin. 
Davlat sektori qo’mitasi (DSQ) davlat sektori moliyaviy hisoboti, 
buxgalteriya va auditorlik amaliyotini rivojlantirish va uyg’unlashtirishga 
qaratilgan maxsus hujjatlarni chop etadi. “Davlat sektori” tarkibiga milliy, hududiy 
(ma’muriy-hududiy birliklar), mahalliy (shahar, tuman) boshqaruv idoralari va 
boshqa davlat muassasalari (agentliklar, ko’mitalar, boshqarmalar va korxonalar) 
kiradi. DSQ Xalqaro auditorlik amaliyoti qo’mitasi tomonidan auditorlik 
amaliyotiga oid chop etilgan maxsus hujjatlarni ko’rib chiqadi va ular davlat 
sektori auditiga qo’llanilishi mumkin bo’lgan darajada ijro etilishini ta’minlaydi. 
Hukumat, davlat tijorat va notijorat korxonalari kelajakda qonunlarni ishlab 
chiqarish idoralarida, hukumat muassasalari, tashqi investorlar, xodimlar, 
qarzdorlar, jamoat va boshqa foydalanuvchilar tomonidan foydalanish maqsadida, 
o’z moliyaviy ahvolini (yoki uning muayyan jabhalarini), moliyaviy-xo’jalik 
faoliyati natijalarini va pul mablag’lari harakatini aks ettirish uchun, odatda, 
moliyaviy hisobotni tayyorlaydilar. Bunday hisobotni audit qilish mas’uliyati 
auditning oliy muassasasiga, amaldagi qonunchilikka muvofiq tayinlangan boshqa 
idoralarga yoki amaliyot bilan shug’ullanuvchi auditorlarga yuklanishi mumkin. 
Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosa tayyorlanishini talab qiladigan 
har bir holatlarda, sub’ekt faoliyati turidan qat’i nazar, audit o’tkazishning bir xil 
tamoyillari qo’llanilishi lozim, zero audit qilingan moliyaviy hisobot 
foydalanuvchilari auditorlik ishining yagona sifatini talab qilish huquqiga 

144 
egadirlar. XAS amaliyot va muolajalar bilan bog’liq bo’lgan auditning umumiy 
tamoyillarini belgilashi munosabati bilan, ular hukumat muassasalari va davlat 
sektori boshqa sub’ektlarining moliyaviy hisobotini audit qilishda qo’llanilishi 
mumkin. Davlat sektori va alohida qonunchilik o’ziga xos tavsifga ega bo’lishi, 
xususan, hukumat muassasalari va davlat sektorining boshqa notijorat 
korxonalarini auditida muayyan XASlarni qo’llash ma’lum tushuntirishlar yoki 
qo’shimchalarni talab qilishi mumkin. Tushuntirishlar va (yoki) qo’shimchalarni 
talab qiluvchi o’ziga xos holatlar har bir standartning oxirida “Davlat sektorining 
auditi” bo’limida keltirilgan. 
Hukumat muassasalari, davlat tijorat korxonalari va davlat sektori boshqa 
notijorat sub’ektlarining moliyaviy hisoboti xususiy sektor moliyaviy hisobotidagi 
ma’lumotdan farqli yoki unga qo’shimcha ravishda ma’lumotga ega bo’lishi 
mumkin (masalan, amaldagi qonunchilik bilan belgilangan cheklashlarni hisobga 
olgan holda davr bo’yicha xarajatlarning solishtirma tahlillari). Bunday 
vaziyatlarda auditorlik amallarining tavsifi, muddati va hajmiga, shuningdek 
auditorlik hisobotiga taalluqli tegishli o’zgartirishlar kiritilishi talab qilinishi 
mumkin. 
Bundan tashqari, davlat sektorining hukumat va notijorat sub’ektlaridan, 
shuningdek ayrim davlat tijorat korxonalaridan moliyaviy natijalarga erishish bilan 
bir qatorda xizmatlar ko’rsatish maqsadlariga ham erishish talab qilinadi. Bunday 
sub’ektlarning moliyaviy hisobotida sub’ekt faoliyatining barcha jabhalari mos 
ravishda aks ettirilishining ehtimoli kam. Shuning uchun davlat sektori 
sub’ektlaridan ular o’zlarining yillik hisobotlariga boshqa ko’rsatkichlar, masalan, 
unumdorlik darajasi, xizmatlarning sifati va hajmi, shuningdek, u yoki bu 
xizmatlarning maqsadiga qay darajada erishilganligi kiritilishi talab qilinishi 
mumkin. 
XASning 
“Davlat sektorining auditi” bo’limida keltirilgan 
tushuntirishlarni bunday ma’lumot auditi uchun qo’llab bo’lmaydi. 
Shuningdek, davlat sektori auditoridan quyidagilar bo’yicha hisobot taqdim 
etish talab qilinishi mumkin: 

145 
(a) amaldagi qonunchilik va tartibga soluvchi idoralar, shuningdek, hukumat 
idoralari talablariga muvofiqligi bo’yicha; 
(b) buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari mosligi bo’yicha; 
(v) dasturlar, loyihalar va faoliyat tejamkorligi, oqilonaliligi va 
samaradorligi bo’yicha. 

Download 2,41 Mb.