Tayanch iboralar: chet el fuqarolari va tashkilotlari, fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning fuqarolik protsessual huquqlari, chet el fuqarolari va tashkilotlari, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar ishtirok etayotgan nizolar, shuningdek loakal bittasi chet elda yashab turgan taraflar o’rtasidagi nizolar bo’yicha fuqarolik ishlari O’zbekiston Respublikasi sudlarining sudlovligiga taalluqli bo’lishi va taalluqliligi, chet davlat sudlarining sudga doir topshiriqlarini ijro etish va O’zbekiston Respublikasi sudlarining chet davlat sudlariga topshirik bilan murojaat qilishi, chet davlat sudlari va arbitrajlarining hal qiluv qarorlarini ijro etish.
Dars o’tish vositalari: mavzu nazariy ahamiyat kasb etishi bilan uni asosan ma`ruza tarzida O’zbeksiton Respublikasining protsessual qonunchiligi haqida, Prezident asarlarida sud -huquq sohasini isloh qilishga qaratilgan vazifalarni hamda Oliy sudning Plenum qarorlarining - normalarini sharhlash orqali yoritiladi hamda zaruratga qarab savol-javoblar uyushtiriladi.
Dars o’tish usullari: darsning mohiyatini ijtimoiy-gumanitar fanlar yutuqlaridan foydalangan holda yorqin tahlil qilish va seminarda har bir talabaning fikrini eshitish bilan yakunlanadi.
FPKning 386-391-moddalarida belgilanganidek, chet el fuqarolari, shuningdek O’zbekiston Respublikasida yashovchi, ammo fuqaroligi bo’lmagan shaxslar O’zbekiston Respublikasi sudlariga murojaat qilish huquqiga egadirlar va respublika fuqarolari bilan bir qatorda fuqarolik protsessual huquqlardan foydalanadilar. Chet el korxonalari va tashkilotlari ham O’zbekiston Respublikasi sudlariga murojaat qilish huquqiga egadirlar va o’zlarining manfaatlarini himoya qilish uchun fuqarolik protsessual huquqlaridan foydalanadilar.
Chet davlatlarda O’zbekiston fuqarolarining protsessual huquqlarini cheklashga yo’l qo’yilishi mumkinligini e`tiborga olib, fuqarolik sud ishlarini yuritish fuqarolarning, korxona yoki tashkilotlarning fuqarolik protsessual huquqlarini maxsus cheklagan davlatlarga javoban qonun ularning fuqarolariga, korxona va tashilotlariga nisbatan ham shunday cheklashlarni belgilashi mumkin. Bu qonunga muvofiq chet el davlatlariga da`vo qo’zg’atishga, da`voni ta`minlashga va chet davlatning Respublikadagi mulkidan haq undirishga faqat tegishli davlatning vakolatli organlari ruhsati bilangina yo’l qo’yilishi mumkin.
Chet davlatlarining Respublikadagi diplomatik vakillarini hamda tegishli qonunlar va bitimlarda ko’rsatilgan boshqa shaxslarni fuqarolik ishlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi sudiga chaqirishga faqat xalqaro huquq normalarida yoki tegishli davlatlar bilan birga bo’lgan bitimlarda belgilangan doiralardagina yo’l qo’yiladi. Diplomatlar sud ishlari bo’yicha guvohlik berishga majbur emaslar.
Xorijiy davlatlarining va ularning vakillarining yuqorida ko’rsatilgan huquqlari va imtiyozlari Respublikada bakamtilik shartlari bilangina, ya`ni huddi shunday huquq va imtiyozlar o’sha davlatlarda O’zbekiston davlatiga va uning vakillariga berilganidagina ta`minlanadi. Aks holda Respublika Vazirlar Mahkamasi yoki boshqa vakolatli organ tomonidan o’sha davlatga, uning mulkiga yoki o’sha davlat vakiliga nisbatan shunday javob choralari ko’rishi mumkin.
Chet el sudlarining sudga doir topshiriqlarini ijro etish va O’zbekiston Respublikasi sudlarining chet el sudlariga topshiriq bilan murojaat qilish tartibi FPKning 390-moddasida belgilangan. Bu qonunda ko’rsatilishicha, O’zbekiston Respublikasi sudlari chet el sudlarining ayrim protsessual harakatlarni (chaqirik xatlari va boshqa hujjatlarni topshirish, taraflar va guvohlarni so’roq qilish, ekspertiza o’tkazish, joyiga borib ko’rish va boshqalarni) bajarish to’g’risida belgilangan tartibda bergan topshiriqlarini ijro qiladilar. Bunday topshiriqlarni ijro etish O’zbekiston Respublikasining suverenitetiga zid keladigan yoki O’zbekiston Respublikasining xavfsizligiga taxdid soladigan; topshiriqni ijro etish sudning huquq doirasiga kirmaydigan holatlar mustasnodir ya`ni ijro etilmaydi.
Chet el sudlarining ayrim protsessual harakatlarni ijro etish to’g’risidagi topshiriqlari O’zbekiston qonunlari asosida bajariladi.
O’zbekiston Respublikasi sudlari chet el sudlariga ayrim protsessual harakatlarni ijro etish to’g’risida topshiriq bilan murojaat qilishlari mumkin.
O’zbekiston Respublikasining sudlari chet el sudlari bilan munosabatda bo’lish tartibi O’zbekiston Respublikasining qonunlari hamda O’zbekiston Respublikasining xalqaro bitimlari bilan belgilanadi.
Har bir davlatning yustitsiya organlari o’z faoliyatlarini o’z mamlakatlari doirasidagina to’la hajmda amalga oshirishlari mumkin. Chet mamlakatlarda protsessual harakatlarning qaysi mamlakat hududida amalga oshirilishi lozim bo’lsa, faqat shu mamlakat davlatining roziligi bilangina va uning huquqiy tashkilotlari yordami bilangina amalga oshirishlari mumkin.
Chet davlat fuqarolari va yuridik shaxslari boshqa davlatning sud organlarida harakat qilishlarida shartnoma yoki bitimlar asosida huquqiy yordam oladilar.
Huquqiy yordam deganda shaxsiy va mulkiy huquq, oila va vorislik huquqi normalari, chet davlat fuqarolari yoki korxonalari va tashkilotlari ishtirok etayotgan ishlarning biron-bir tashkilotga yoki sudga taalluqli bo’lishligi, mulkiy nizolar hamda nomulkiy xarakterdagi ishlar bo’yicha huquqlarning tan olinishi va sud qarorlarining ijro etilishini tartibga soladigan normalar tushuniladi.
O’zbekiston Respublikasi bilan boshqa chet davlatlar o’rtasida huquqiy yordam ko’rsatish tizimi o’z ichiga: birinchidan, fuqarolik, oilaviy ishlar va jinoyat ishlari bo’yicha huquqiy yordam ko’rsatish to’g’risida hamdo’stlik mamlakatlari bilan tuzilgan shartnomalarni; ikkinchidan yuridik yordam ko’rsatish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi bilan o’zaro bitimlar tuzmagan davlatlarning sudlari tomonidan fuqarolik ishlari bo’yicha beriladigan topshiriqlarni; uchinchidan, fuqarolik ishlari bo’yicha sud topshiriqlarini bajarish to’g’risida xorijiy davlatlar bilan tuzilgan shartnomalarni oladi.
Fuqarolik, oilaviy ishlar va jinoyat ishlari bo’yicha huquqiy yordamlar ko’rsatish to’g’risidagi shartnomalar barcha hamdo’stlik davlatlar bilan tuzish uchun tadbirlar belgilanmoqda. Hamdo’stlik davlatlar o’rtasida tuzilgan huquqiy yordam ko’rsatish to’g’risidagi shartnomalar mamlakatlar, fuqarolar hamda yuridik shaxslar o’rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik manba sifatida muhim ahamiyatga egadir. Bu shartnomalar hamdo’stlik davlatlari o’rtasida odil sudlovni amalga oshirish, huquqiy tartibotni mustahkamlash va huquq normalarini unifikatsiya (bir xil) qilishda muhim ahamiyatga ega.
Huquqiy yordam ko’rsatish to’g’risidagi shartnomalar to’la teng huquqlilik, hududiy daxlsizlik, davlatning suvereniteti va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslik va manfaatlarining o’zaro hisobga olinishi printsiplari asosida tuzilgan bo’lishi lozim.
Hamdo’stlik davlatlari bilan huquqiy hamkorlik munosabatlarni rivojlantirishda bu shartnomalar huquq tartibotni mustahkamlashga, odil sudlovni to’g’ri amalga oshirishda katta rol uynaydi.
Fuqarolik, oila va mehnat masalalaridan kelib chiqqan nizolar bo’yicha ishlarni hal qilishda, agar o’zaro kelishilgan davlatlarning fuqarolari yoki korxona va tashkilotlari qatnashsalar, shuningdek, yuridik ahamiyatga ega bo’lgan faktlarni belgilash to’g’risidagi ishlarni hal qilishda (agar bu faktlarni belgilashning boshqacha tartibi qonunda nazarda tutilmagan bo’lsa), chet el fuqarolarini bedarak yo’qolgan deb topish va uni o’lgan deb e`lon etish, fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish to’g’risidagi ishlarni hal qilishda chet mamlakat sudlarining qarorlarini ijro etish bo’yicha sud topshiriqlarini bajarishda tegishli hamdo’stlik davlatlarining qonunlari tadbiq etiladi.
Xorijiy davlatning sudlari tomonidan berilgan topshiriqni bajaruvchi O’zbekiston Respublikasi sudi, agar bunday topshiriq O’zbekiston Respublikasi qonunlariga xilof bo’lmasagina, mazkur davlatning protsessual huquq normalarini tadbiq etishi mumkin. Fuqarolik ishlari bo’yicha chet davlat fuqarolari yoki xorijiy korxonalar va tashkilotlar fuqarolik ishlarida qatnashganlarida ish yuritishning asosiy masalasini-xorijiy davlatning moddiy huquqiy normasi to’g’risida masala bo’ladi. Xorijiy davlatlarning fuqarolari va tashilotlari ishtirok etgan fuqarolik ishlarini hal qilish uchun chet mamlakatlarning moddiy huquq normalarining tadbiq etilishi asoslari va shartlarini, ularning mazmunini aniqlash tartibini protsessual normalarning tadbiq etilishini, bu normalarning noto’g’ri tadbiq etilishining protsessual oqibatlarini bilish zarur.
Chet el fuqarolari va tashkilotlari ishtirok etgan fuqarolik ishlarini hal qilishda sud qonunga muvofiq chet el huquq normalarini ham tadbiq etadi. Agar O’zbekiston Respublikasi ishtirok qilgan xalqaro shartnomada yoki xalqaro bitimda O’zbekiston Respublikasining fuqarolik qonunlarida nazarda tutilgan qoidalarga qaraganda boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, u holda O’zbekiston Respublikasi hududida ham huddi yuqoridagi qoida-xalqaro shartnoma qoidalari tadbiq etiladi (FPKning 3-moddasi).
O’zbekiston Respublikasida chet el sudlari va arbitrajlarining qarorlarini ijro etish tartibi O’zbekiston Respublikasining chet davlatlar bilan tuzgan tegishli bitimlari bilan belgilanadi. Chet el sudi yoki arbitrajining hal qiluv qarori shu hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan vaqtdan boshlab uch yil ichida majburiy ijroga topshirilishi mumkin. Ijro etiladigan qarorlar protsessual qonunga muvofiq chiqarilgan bo’lishi kerak (FPKning 391-modddasi).
Sud qarorlarining majburiy ravishda ijro etilishini so’rab berilgan iltimosnomada tubandagilar: 1-dan, haq undiruvchining nomi, agar iltimosnoma vakil tomonidan berilsa-bu vakilning nomi, doimiy yoki vaqtincha turar joyi; 2-dan, qarzdorning nomi va uning doimiy yoki vaqtincha turar joyi; 3-dan, qarorning majburiy ravishda ishro etishga ruhsat berilishi to’g’risida haq undiruvchining iltimosi ko’rsatiladi.
| 