11-MAVZU. FUQAROLIK ISHLARINING SUDLOVGA TAALLUQLILIGI
Tayanch iboralar: sudlovga taalluqlilik (sudlovlilik) tushun chasi, sudlovliliknish taalluqlilikdan farqi, sudlovlilikning turlari, turdosh sudlovlilik, hududiy sudlovlilik turlari: da’vogarning tanlashi bo‘yicha sudlovlilik, sudlovga taalluqlilikning alohida hollari (mustasno sudlov-lik), kelishilgan sudlovlilik va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan talablarning sudlovliligi, ishni bir suddan boshqa sudga o‘tkazish asoslari va tartibi, Sudlovga taalluqlilik qoidalariga rioya qilmaslik oqibatlari.
Dars o‘tish vositalari: mavzu nazariy ahamiyat kasb etishi bilan uni asosan ma’ruza tarzida O‘zbeksiton Respublikasi Prezidenti tomonidan sud sohasini isloh qilishga qaratilgan vazifalari hamda Oliy sudning Plenum qarorlarining me’yor - normalarini sharhlash orqali yoritiladi hamda zaruratga qarab savol-javoblar uyushtiriladi.
Dars o‘tish usullari: darsning mohiyatini ijtimoiy-gumanitar fanlar yutuqlaridan foydalangan holda yorqin tahlil qilish va seminarda har bir talabaning fikrini eshitish bilan yakunlanadi.
O‘tgan mavzularda biz fuqarolarning huquq va manfaatiga zid harakatlarning bevosita sud yoki boshqa davlat organlariga talluqliligini o‘rgangan dik, endi esa fuqarolik ishlarining qaysi sud organlariga tegishli ekanligini o‘rganishdan iborat bo‘ladi. Sudlovlilik sudlarning vakolatiga berilgan ishlarni qaysi sud ko‘rib hal etishligi tushunchasibilan talluqlilik tushunchasichambarchas bog‘liqdir. Ushbu tushunchalar o‘rtasidagi asosiy farq shundan iboratki talluqlilik deganda fuqarolik ishlarini ko‘rish va hal qilish yuzasidan sudlar bilan boshqa davlat organlari va jamoat birlashmalari o‘rtasidagi huquq doirasi chegaralanishi, ajratilishi nazarda tutilsa, sudlovda esa, bir tomondan, hal qilinadigan maslalarning sudga talluqli bo‘lishini va ikkinchi tomondan, yagona sud tizimi ichida sudlar o‘rtasidagi huquq darajasining belgilanishi tushun iladi.
Sudlov deb sudlarga talluqli bo‘lgan hamma ishlarning sud tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanishiga aytiladi. Ishning sudlovliligini belgilashda muayan ishning aynan qaysi suda ko‘rilishiga va uning hal etilishiga vakolatli bo‘lishligini aniqlash tushun iladi. Ishning qaysi sudga tegishli bo‘lishini ya’ni sudlovligini belgilashda ko‘riladigan ishning turiga ham bog‘liq bo‘lib, bunda nizoning predmeti nimadan iborat bo‘lishi va taraflarning kimlar bo‘lishiga ham qaraladi. Sudlovning bunday chegaralanishiga turdosh sudlov deyish ham mumkin.
Qonun hujjatlarda belgilanishicha fuqarolik ishlarining sudlovliligi sud instantsiyasida ko‘rilishi bilan yuqorida qayd qilganimizdek o‘ziga xos tartibda xarakterlanadi. Shu bilan birga har qanday nizolashayotgan yoki yuridik faktlarni aniqlashga doir ishlar yuzasidan kelib chiqadigan fuqarolik ishlari avvalom bor da’vogar yoki talabgorning yashash joyidagi sud organiga talluqli bo‘ladi. Sud tizimining yuqori organlarida ishlar o‘ta murakkab yoki taraflarning shikoyati bo‘yicha yoki sud idoralarining tashabbusi bilan quyi instantsiya sudlari tomonidan chiqarilgan ishlarni ko‘rishi mumkin.
Yuqori sudlar, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, fuqarolik ishlari bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshkent shahar sudi, alohida holatlarni hisobga olib har qanday fuqarolik ishini o‘z hududidagi mahalliy quyi sudlardan olishga va uni birinchi instantsiya sudi sifatida o‘zining ish yuritishiga qabul qilishiga yoki ishni bir suddan ikkinchi sudga o‘tkazishga haqlidir.
O‘zbekiston Respublikassi Oliy sudiga qanday ishlarning tegishli bo‘lishligi O‘zbekiston Respubilikasining Oliy sudi «Sudlar to‘g‘risida» gi qoununiga muvofiq birinchi instantsiya sudi sifatida alohida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ishlarni ko‘radi. Ayrim hollarda qaysi turkumdagi ish qaysi suda ko‘rilishi qonunda ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Maslan, O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 15-fevraldagi “Jamoat birlashmalari to‘g‘risida” gi qonunida jamoat birlashmalari-ning Nizomlarini ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilgan taqdirda shikoyat qilish huquqi sudga talluqli ekanligi to‘g‘ridan to‘qg‘ri ko‘rastilgan.
Hududiy sudlovlidik ham mavjud bunda tegishli fuqarolik ishlarining ko‘rilishi va hal qilinishi javobgarning turar joyi bo‘yicha belgilanadi. Ushbu qoida asosan fuqarolarga talluqli bo‘ladi. Shu bilan birga agar javobgar yuridik shaxsdan iborat bo‘lsa, u holda ishlar Ushbu yuridik shaxs joylashgan joyda yoki Ushbu yuridik shaxsning organi joylashgan joydagi sudda ko‘rib chiqiladi.
FPKning 145-moddasida ko‘rsatilganidek, da’volar javobgarning doimiy yashash joyi yoki doimiy ishlab turgan joyidagi tuman yoki shahar sudida qo‘zg‘atiladi. Yuridik shaxsga qilinadigan da’vo yuridik shaxs organi yoki uning filiali joylashgan joyda qo‘zg‘atiladi.
Fuqarolik ishlarining qaysi sudda ko‘rilishida da’vogarning tanlashi bo‘yicha belgilanishiga qarab uni alternativ sudlov ham deyiladi. FPKning 24-moddasida da’vogarning tanlashi bo‘yicha alternativ sudlov qo‘yidagi hollarda amalga oshiriladi:
- yashash joyi noma’lum bo‘lgan javobgarga nisbatan da’vogar uning mol-mulki turgan joyda yoki uning oxirgi yashagan joyida taqdim etilishi mumkin.
- ayrim fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasida yashash joyiga ega bo‘lmagan javobgarga nisbatan da’volar O‘zbekiston Respublikaida uning mulki turgan joyda yoki ma’lum bo‘lgan oxirgi yashash joyida taqdim etilishi mumkin.
- da’vogar aliment undirish to‘g‘risidagi, otalikni belgilash haqidagi va mayib bo‘lishi yoki sog‘ligiga boshqacha tarzda shikast etkazilishi yoxud boquvchisining o‘limi natijasida ko‘rilgan zarar o‘rnini qoplash to‘g‘risidagi da’volar o‘zi yashab turgan joyda ham taqdim etilishi mumkin va boshqa holatlar bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari fuqarollik ishlarining sudlovliligi mustasnor sudlovlilik, kelishilgan sudlovlilik hamda bir biri bilan bog‘liq ishlarning sudlovliligi bo‘lishi mumkin.
Mustasno sudlovlilikda ba’zi fuqarolik ishlarining turlaga nisbatan ularning xususiyatlariga qarab qonun bunday ishlarning faqat muayan sudga tegishli bo‘lishini belgilashiga qarab mustasno sudlov deyiladi. Ushbu turdagi sudlovlilikga doir ishlar jumlasini FPKning 242-moddasida ko‘rsatib o‘tilgan.
Kelishilgan sudlovlilikda esa taraflarning o‘zaro keliShuvlari bo‘yicha ixtiyoriy ravishda belgilangan sudlovni o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lgan kelishilgan sudlov deyiladi. Bunga misol qilib hakamlik sudlariga taraflarning murojaat etishida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan holatlarni keltirish mumkin.
Bir biri bilavn bog‘liq ishlarning sudlovliligi bunday sudlov to‘g‘risida shuni aytish kerakki ma’lum hollarda taraflarning huquqiy o‘zaro munosabatlarini har taraflama aniqlash, ishning ko‘rilishini tezlashtirish, sud xarajatlarining kamaytirish maqsadida bir biri bilan bog‘liq ishlar birga qo‘shi ko‘riladi. Ushbu holatlarning huquqiy asoslari FPK ning 244-moddasida belgilangan.
| 