| O‘zlashtirish savollari
1. Sudlovga taalluqlilik (sudlovlilik) tushun chasi.
2. Sudlovliliknish taalluqlilikdan farqi. Sudlovlilikning turlari. Turdosh sudlovlilik.
3. Hududiy sudlovlilik turlari: da’vogarning tanlashi bo‘yicha sudlovlilik, sudlovga taalluqlilikning alohida hollari (mustasno sudlovlik), kelishilgan sudlovlilik va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan talablarning sudlovliligi.
4. Ishni bir suddan boshqa sudga o‘tkazish asoslari va tartibi. Sudlovga taalluqlilik qoidalariga rioya qilmaslik oqibatlari.
12-MAVZU. ISBOTLASH VA DALILLAR
Tayanch iboralar: suddagi dalillar va isbotlash vositalarining tushunchasiva maqsadi, dalillarning daxldorligi va isbotlash vositalariga yo‘l ko‘yilishi, isbotlashdan ozod qilish asoslari, dalil prezumtsiyasi, tushunchasiva uning mohiyati, taraflar o‘rtasida isbotlash burchini taqsimlash, dalillarning turlari (klassifikatsiyasi): shaxsiy va ashyoviy; boshlang‘ich va unga bog‘lik bo‘lgan (xosila) dalillar; to‘g‘ri va egri, og‘zaki va yozma dalillar, dalillarga baho berish. Isbotlash vositalarining turlari, taraflar va uchinchi shaxslarning tushun tirishlari, guvohlarni so‘rok qilishning protsessual tartibi, guvohlarning huquq va burchlari, yozma dalillar.
Dars o‘tish vositalari: mavzu nazariy ahamiyat kasb etishi bilan uni asosan ma’ruza tarzida. Ushbu sohada qabul qilingan qonun hujjatlar asosida hamda Oliy sud Plenum qarorlarini me’yor - normalarini sharhlash orqali yoritiladi hamda zaruratga qarab savol-javoblar uyushtiriladi.
Dars o‘tish usullari: darsning mohiyatini ijtimoiy-gumanitar fanlar yutuqlaridan foydalangan holda yorqin tahlil qilish va seminarda har bir talabaning fikrini eshitish bilan yakunlanadi.
Barcha fuqarolik ishlari bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi sudlar sudda ishni ko‘rishda taraflar tomonidan taqdim qilingan ko‘rsatmalar va dalillarga asoslanib ish ko‘radilar. Shu asosda isbotlash deb fuqarolik protsessii sub’ektilari bo‘lgan taraflar, sud, prokuror va boshqa shaxslarning fuqarolik ishini hal qilish uvchun zarur bo‘lgan faktlarning mavjud bo‘lish –bo‘lmasligini aniqlashga qaratilgan faoliyatlariga aytiladi. Isbotlash taraflarning va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning sudga dalillar keltirishidan, bayonotlar berilishidan, qarshi tomonning tushun tirishlaridan va keltirilgan dalillarga qarshi e’tirozlardan, dalillarni tahlil qilishdan, nizoli faktlar to‘g‘risidagi dalillardan xulosalar chiqarishdan iborat bo‘ladi.
Nizosiz ishlarni ko‘rishda jumladan alohida tartibda ko‘riladigan ishlarda muayan yuridik faktlar aniqlanadi. Bunday ishlarga muayan bir shaxs o‘z muddaosini bildirib sudga shaxs muayan faktik holatni aniqlash masalan, meros olish yoki nafaqa olish uchun biror bir shaxsning qaramog‘ida bo‘lganligini isbotlashi uchu nasos borligini isbotlashi lozimdir.
Bir so‘z bilan aytganda suda isbotlashning maqsadi protsessual qonunda ko‘rsatilgan tartibda muayan fuqarolik ishini hal qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlashdan iboradir.
FPK ning 56-moddasida dalillar tushunchasibelgilangan, unga ko‘ra taraflarning talablari va e’tirozlarini asoslaydigan holatlar mavjudligini yoki mavjud emasligini sudning qonunda belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo‘ladigan har qanday faktik ma’lumot va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlar fuqarolik ishi bo‘yicha dalil hisoblanadi. Bu ma’lumotlar o‘qyidagi vositalar bilan bilan, taraflar va uchinchi shaxslar hamda ularning qonuniy vakillarining tushun tirishlari, guvoxlarning ko‘rsatuvlari, yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosasi bilan aniqlanadi. Shuningdek muallifi ko‘rsatilmagan xatlar va manbai noma’lum bo‘lgan yoki g‘ayriqonuniy tarzda olingan boshqa ma’lumotlar dalil bo‘la olmaydi.
Fuqarolik protsessual qonunchilik sudda taraf sifatida ishtirok etayotgan hamda protsess ishtirokchilariga yoki boshqa shaxslarning manfaatini himoya qilish uchun ishtirok etayotgan shaxslarga muayan ko‘rilayotgan ishga daxldor bo‘lgan dalilarni keltirshga va ularni isbotlashga hamda dalillarni taqdim etishni talab qiladi va bu holatlar bo‘yicha ularga nisbatan protsessual huquqlar ham beriladi. Buning huquqiy asosi FPK ning 57-moddasida belgilangan.
Bundan tashqari sud o‘zining muayan fuqarolik ishini yurituvchida dalilarning daxldorligiga ham alohida e’tiborni qartadi va bunday hollarda sud faqat ish bo‘yicha axamiyatga ega bo‘lgan dalillarnigina ko‘rishga qabul qiladi hamda sudning dalillar qabul qilishi yoki talab qilishni rad etishi to‘g‘risidagi ajrimi asoslantirilgan bo‘lishi lozimligi ham talab etiladi.
Shuningdek sud qonun bo‘yicha ishning muayan isbotlash vositalari bilan tasdiqlanishi lozim bo‘lgan holatlarni boshqa hech qanday isbotlash vositalari bilan tasdiqlashiga yo‘l qo‘ymaydi va bular FPK ning 59-moddasida mustahkamlangan.
Ba’zi fuqarolik ishlarini ko‘rishda sud o‘z vakolati doirasida dalillarni isbotlashdan ozod qilinishiga ham yo‘l qo‘yadi. FPK ning 60-moddasida sud hammaga ma’lum deb topgan holatlar bo‘yicha ularni isbotlashga muhtoj emas deb qaror qilishi ham mumkin.
Fuqarolik protsessining eng muhim jihatlaridan biri bu taqdim etilgan dalillarni ta’minlash masalasi muhim bo‘lib hisoblanadi va bunday choralarning ko‘rilishi sudning muayan ishni tez, asosli, qonuniy va adolatli hal qilishida yordam beradi.
Buning protsessual huquqiy tartibi FPK ning 61-moddasida qayd qilingan. Bundan tashqari sud barcha fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqishda FPK ning 62 moddasidan 92 –moddalarida belgilangan protsessual qoidalarga amal qilshi shart hisoblanadi.
| 