Tayanch iboralar: aliment to’lashning ixtiyoriy va kelishuv shakli, aliment undirish to’g’risidagi ishlarning taalluqligi va sudlovligi, ish ko’zg’atish, ishda ishtirok etuvchi shaxslar, ishni sudda ko’rishga tayyorlash, ish ko’rish muddatlari, jvobgarning sud majlisiga kelmaslik oqibatlari, ishni mazmunan ko’rgunga qadar vaqtinchalik aliment undirish tartibi, sudning hal qiluv qarori va uning mazmuni, ish bo’yicha sud xarajatlari, sudning hal qiluv qarorini ijro etish, javobgarni qidirish uchun asoslar, aliment miqdorini kamaytirish yoki uni to’lashdan ozod qilish uchun asoslar, aliment majburiyatlarining tugatilishi.
Dars o’tish vositalari: mavzu nazariy ahamiyat kasb etishi bilan uni asosan ma`ruza tarzida O’zbeksiton Respublikasining protsessual qonunchiligi haqida, Prezident asarlarida sud -huquq sohasini isloh qilishga qaratilgan vazifalarni hamda Oliy sudning Plenum qarorlarining - normalarini sharhlash orqali yoritiladi hamda zaruratga qarab savol-javoblar uyushtiriladi.
Dars o’tish usullari: darsning mohiyatini ijtimoiy-gumanitar fanlar yutuqlaridan foydalangan holda yorqin tahlil qilish va seminarda har bir talabaning fikrini eshitish bilan yakunlanadi.
Fuqaroilik sud ishlarini yuritish asosida nikohdan ajratilgan shaxslarga farzandlarning tarbiyasi ularning yashashi uchun er yoki xotin tomonidan aliment pullari undiriladi. Qonun hujjatlarga muvofiq ushbu aliment pullari er yoki xotin tomonidan ixtiyoriy yoki majburiy tartibda undirilishi mumkin.
Bolalarning tarbiyasiga va ularni moddiy tomondan ta`minlashga har bir ota-onaning ma`naviy va huquqiy burchi bo’lganligi sababli qonunda aliment ishlarida nizo bo’lmagan hollarda uning ixtiyoriy to’lanishi tartibi Oila kodeksining 135-moddasida belgilangan.
Aliment pullari aliment to’lovchining ish haqining 50 foizidan oshmasligini ham ma`muriyat hisobga olishi zarur. O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 96-modjdasiga binoan, voyaga etmagan bolalarga ta`minot berish majburiyatini ixtiyoriy ravishda bajarmagan ota yoki onadan sudning hal qiluv qarori yoki sud buyrug’i asosida aliment undiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998 yil 11-sentyabrdagi 22-sonli qarorining 14-bandida sud nikohdan ajratish to’g’risidagi ishlarni ko’rishda voyaga etmagan bolalarning huquqlari va manfaatlarini har tomonlasa himoya qilish maqsadida ishda aniqlangan holatlarga muvofiq manfaatdor shaxs tomnidan da`vo qo’zg’atilgan yoki qo’zg’atilmaganligidan qat`iy nazar bolalar tarbiyasi uchun aliment undirish masalalsini muhokama qilish lozimligi belgilab qo’yilgan.
Aliment undirish to’g’risidagi ariza yozma ravishda tuzilib, u FPKning 149-moddasida belgilangan talablarni o’zida ifoda etishi kerak. Javobgarning sud majlimsiga kelmasligi qoida bo’yicha uni majburiy keltirishni belgilaydi. Agar uning sud majlisiga kelmasligini sud uzrsiz deb hisoblasa unga nisbatan eng kam ish haqining 5 baravarigacha miqdorda jarima belgilanishi mumkin. FPK ning261-moddasi.
Oila kodeksining 107-moddasiga muvofiq agar bolalar davlatning yoki boshqa jamoat tashkilotlarining to’liq ta`minotida bo’lsalar, sud aliment miqdorini shu kodeksning 99-moddasiga asosan javobgardan mazkur muassasa foydasiga undirishni belgilaydi. Aliment undirish to’g’risidagi sud hal qiluv qarorlari biz yuqorida ta`kidlaganimizdek darhol ijro etilishi kerak va u FPKning 219-moddasida belgilangan.
Ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi ota-onani bolalarni ta`minlash majburiyatidan ozod etilmaydi. Shu tufayli da`vo qo’zg’atilgan-qo’zg’atilmaganligidan qat`iy nazar birgalikda hal etilishi shartligi O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998 yil 11 sentyabrda qabul qilgan qarorida ko’rsatilgan.2
Sudlar da`vogarning turar joyi noma`lum bo’lganida ham da`vo arizasini qabul qilishni rad qilmasdan, balki o’z tashabbuslari bo’yicha javobgarning turar joyini aniqlashga va uning da`vo ishining sudda ko’rilishi kuni to’g’risida xabardor qilishga choralar ko’rishga majburlar.
Voyaga etmagan bolalar va muomalaga layoqatsiz shaxslarning manfaatlarini va ularning aliment olishga bo’lgan huquqlarini ta`minlashning muhim kafolati Oila qonunchiligida belgilangan.
Agar javobgarning yashab turgan joyi noma`lum bo’lganida uni ichki ishlar organlari orqali qidirtirish majburiyati belgilangan (FPKning 140-moddasi).
Bu normaga muvofiq sudya da`vo arizasini qabul qilishga va javobgarni qidirish to’g’risida ajrim chiqarishga majbur. Shu bilan bir vaqtda aliment undirish to’g’risidagi ishning yuritilishini vaqtincha to’xtatish to’g’risidagi masala hal qilinadi (FPKning 93-moddasi 3-qismi). Oila kodeksining 96-102-moddalari ham shu maqsadlarga xizmat qiladi. Bu qonunlarga asoslanib sud da`vo arizasini qabul qilish bilan birga ishning sudda hal qilinishiga qadar bolalarning ta`minoti uchun javobgar qanday xarajatlarni kutarishi lozimligi to’g’risida ajrim chiqaradi, ya`ni ona va bolalarning manfaatlarini ta`minlashga qaratilgan choralarni ko’radi. Vaqtincha undirilishi lozim bo’lgan summaning miqdori javobgarning ish haqi (daromadi)ning tegishli qismi miqdorida yoki qat`iy summa bilan belgilanishi mumkin. Bu normaning tadbiq etilishi javobgarning ishning mazmuni bo’yicha hal qilinishini cho’zishga qaratilgan harakatining oldini oladi.
Aliment undirish to’g’risidagi da`vo arizasi yozma formada tuzilib, u FPKning 149-moddasida ko’rsatilgan ma`lumotlarni o’z ichiga oladi. Javobgar alimentlar to’lashdan bosh tovlaganida uni qidirishlik uchun qanday choralar ko’rilganligi va uning hozirgi vaqtda qaerda yashaganligi to’g’risidagi ma`lumotlar ham arizada ko’rsatiladi. Javobgarning yashash joyi noma`lum bo’lsa, bu holat ham ko’rsatilishi kerak.
Da`vo arizasiga tubandagicha hujjatlar ilova qilinadi: bolaning tug’ilishi to’g’risidagi guvohnoma; nikohni qayd qilish to’g’risidagi guvohnoma; bolaning ariza beruvchi bilan birga yashashi va uning boqimida bo’lishi to’g’risidagi ma`lumot; javobgarning ishlab turgan joyidan, uning ish haqi to’g’risidagi va uning ish haqidan boshqa shaxslarning foydasiga ijro hujjatlari bo’yicha qancha summa undirilishi to’g’risidagi ma`lumot; agar javobgar fermer bo’lsa, javobgarning tomorka uchastkasidan oladigan qo’shimcha daromadlari to’g’risida fuqarolarning o’zini-o’zi boshqaruvchi idoralardan ma`lumot ilova qilinadi.
Yuqorida ko’rsatilgan hujjatlardan birortasi ham bo’lmasa, da`vogarga bunday hujjatlarni mumkin qadar qisqa vaqt ichida topshirish qiyin bo’lsa, sudya ularni tegishli muassasalardan o’z tashabbusi bo’yicha talab qilib olishga majbur (FPKning 57, 158-moddalari).
Ota-onalardan bolalarning ta`minoti uchun alimentlar undirish to’g’risidagi da`volar ota-onalari o’rtasidagi nikohdan ajralgan-ajralmaganligidan qat`iy nazar qo’zg’atilishi mumkin. Sudya ishni sudda ko’rishga tayyorlashda javobgarning boshqa onadan bo’lgan bolalari uchun ham alimentlar to’lash-tulamasligini aniqlashi va bu onani mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxs sifatida ishga jalb qilinishi lozim. Da`vo qanoatlantirilmagan holda muqaddam yozilgan ijro varaqasi bo’yicha undiriladigan alimentning miqdori birmuncha kamayishi mumkin bo’lganligi sababli, bunday ishning hal qilinishi oqibati uchinchi shaxslar manfaatiga ta`sir etishi mumkin.1
Mazkur turkumdagi ishlar oddiy tartibda, ammo tubanda ko’rsatilgan xususiyatlar e`tiborga olingan holda ko’riladi. FPKning 131-moddasi bunday ishlarni ko’rish uchun qisqartirilgan muddatlar belgilaydi. Chunonchi: taraflar bir shahar yoki bir tumanda yashasalar, ish 10 kundan kechiktirilmasdan ko’riladi, boshqa hollarda esa ariza qabul qilingan kundan boshlab 20 kundan kechiktirilmasdan ko’riladi. Ammo bu qoida bunday da`voning boshqa ishlarga qo’shib ko’rilishida tadbiq etilmaydi. Masalan, otalikni belgilash to’g’risidagi ishga alimentlar undirish to’g’risidagi ishlar qo’shilganida tadbiq etilmaydi. Bunday hollarda ish bir oygacha bo’lgan muddatga ko’rilishi mumkin.
Javobgarning sud majlisiga hozir bo’lishligini ta`minlashga alohida e`tibor beriladi. Alimentlar undirish to’g’risidagi ishlar bo’yicha javobgarning sudga kelishi umumiy qoida bo’yicha majburiy hisoblanadi. Agar javobgar sud tomonidan uzrsiz deb topilgan sabablar bo’yicha sud majlisiga kelmasa, unga eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdorda jarima solinadi va majburiy ravishda keltirilishi mumkin (FPKning 261-moddasi).
Javobgar boshqa shaharda yoki tumanda yashasa va uning sudga kelishi qiyinrok bo’lsa, u kasalligi va boshqa uzrli sabablar bilan protsessda qatnasha olmasa, sud uni majlisga kelishdan ozod qilishi mumkin. Bunday holda ishni ko’ruvchi sud javobgardan ishning holatlari va qo’zg’atilgan da`voning yuzasidan batafsil bayonot olishi kerak.
Sud aliment undirish to’g’risidagi ish bo’yicha hal qiluv qarori qabul qila turib, bu qarorni FPKning 205 va 206-moddalari talablariga muvofiq ravishda tuzadi. qarorning asslantirish qismida sud tomonidan belgilangan holatlar, sudning xulosalari qanday dalillarga asoslangan bo’lsa, bunday dalillar va sud amal qilgan qonunlar ko’rsatiladi. qarorning xulosa qismida javobgarning ismiu familiyasi, otasining ismi, tug’ilgan yili va joyi, uning doimiy turar joyi, ish joyi va vazifasi, aliment olayotgan bolaning ismi va tug’ilgan yili, qancha miqdorda va necha bolaga aliment undirilishi va olinadigan sud xarajatlarining miqdori aniq va to’la ko’rsatiladi. Mazkur ma`lumotlar sudga topshirilgan hujjatlarning asliga muvofiq ravishda ko’rsatiladi. Alimentlar da`vo bilan sudga murojaat qilingan paytdan boshlab kelgusi vaqt uchun undiriladi.
Agar sud aliment undirish uchun hamma choralarni ko’rishga qaramay, javobgar uni to’lashdan bosh tortgani sababli aliment undira olmaganini, shuningdek da`vogar oilani saqlash maqsadida yoki boshqa uzrli sabablar bilan o’z vaqtida da`vo qilmaganini aniqlasa, sud ishdagi ahvollarga qarab, o’tgan vaqt uchun ham, ammo uch yildan oshiq bo’lmagan muddatga aliment undirishi mumkin (Oila kodeksining 136-moddasi).
Bolalarning tarbiyasi uchun alimentlar javobgarning ish haqiga nisbatan xissalar bilan belgilanib, davriy to’lovlar shaklida undiriladi (Oila kodeksining 99-102-moddalari).
Ammo muayyan holatlarda (Oila kodeksining 101-moddasiga qaralsin) sud bolalarning ta`minoti uchun mablag’ to’lanishini talab qiluvchi shaxsning iltimosi bo’yicha alimentlarni har oyda to’lanishi lozim bo’lgan qat`iy pul summasida ham undirilishi mumkin.
Favkulodda holatlar tufayli, masalan, bolaning og’ir kasal bo’lishi, mayib bo’lishi va shu kabi holatlar sodir bo’lganida alimentlardan tashqari ota-onalardan qo’shimcha xarajatlar ham undirilishi mumkin (Oila kodeksining 103-moddasi).
Agar sud aliment to’lovchi shaxsning boshqa voyaga etmagan bolalari borligini aniqlasa va undan qonun bilan belgilangan miqdorda alimentlar undirilganida bu bolalar, aliment oluvchi bolalarga nisbatan moddiy jihatdan kamrok ta`minlanadigan bo’lib qolsalaru shuningdek aliment to’lovchi birinchi va ikkinchi guruh nogironi bo’lsa yoxud aliment oladigan bolalar ishlasalar, ularning etarli ish haqi bo’lsa, undiriladigan alimentlarning miqdori sud tomonidan kamaytirilishi lozim.
| 