So‘z va uning ta`rifi. Til qurilishida so‘zning o‘rni

Download 0,61 Mb. Pdf ko'rish
bet	18/56
Sana	02.02.2024
Hajmi	0,61 Mb.
	#150222

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 56

Bog'liq
tilshunoslik nazariyasi

So‘z va uning ta`rifi. Til qurilishida so‘zning o‘rni. «So‘z fonetik jihatdan shakllangan bir
butunlikdir: fonema va morfemalar so‘zning asosiy birliklari, so‘zlar mustaqil birlik bo‘lib, o‘z
ur
ғusiga ega. Urғu so‘zning fonetik jihatdan butunligini ta`minlab, undagi tovushlarni birlashtiradi
va shu bilan birga, nutq jarayonida bir so‘zni ikkinchi so‘zdan farqlash uchun xizmat qiladi.
So‘zning butunligini ko‘rsatuvchi bir dalil pauzadir», - deydi M. Irisqulov.
Nazarimizda, bu ta`rif birmuncha tarqoqdir. CHunki ta`rifda so‘zning barcha muhim
tomonlari o‘z ifodasini topishi kerak. SHu ma`noda so‘zni quyidagicha izohlash mumkin:
So‘z borliqdagi hodisa va narsalarning ma`nosini ifoda etuvchi, grammatik jihatdan
shakllangan va jamiyat a`zolari tomonidan bir xil tushuniladigan, tovush shaklida ifodalangan
mustaqil va markaziy til birligidir.
Til qurilishida so‘z alohida o‘rin egallaydi. SHuning uchun ham u faqat leksikologiya va
semasiologiyada emas, balki boshqa sohalarda ham ilmiy tadqiq etiladi.
So‘zning grammatik jihatini olib qaraylik. Tilning eng kichik ma`noli birligi hisoblangan
morfema orali
ғida so‘zning ma`noli qismlari: o‘zak, suffiks va hokazolar qaralsa, mustaqil so‘z
formasidagi gaplar (masalan, nominativ gaplar: qish, sovuq, qoron
ғi kabi) sintaktik jihatdan alohida
gap turlari sifatida izohlanadi.
Ko‘rinadiki, so‘z qurilishi va semantik jihatdan ma`noli qismlarga bo‘linish xususiyatiga
ega. Bir morfemali va ko‘p morfemali so‘zlarning o‘zagi mustaqil ma`noga ega bo‘ladi. Demak,
so‘z mustaqil ma`noga ega bo‘lgan birlikdir.
Demak, so‘z shakli (tovush shakli) va mazmun birligiga ega bo‘lib, semantik va grammatik
yaxlitlikni o‘zida mujassamlashtiruvchi birlikdir. U til qurilishida shakl va ma`no jihati bilan to‘rt
bosqichda ilmiy tahlil etiladi:
a) fonologik jihatdan so‘zning fonemalar tarkibi va uning aktsent (ur
ғu) qurilishi
o‘rganiladi;
b) morfologik jihatdan so‘zning morfemik tuzilishi ilmiy tahlil qilinadi;
v) leksik jihatdan so‘zning atama birlik ekanligi, ya`ni nom qo‘yish bilan bo
ғliq tomoni
qaraladi;
g) semantik jihatdan so‘zning turli ma`no tomoni tadqiq etiladi.
Ko‘rinadiki, so‘z til qurilishining barcha sohalari bilan bo
ғliq.
So‘zning fonetik qurilishi haqida oldingi darslarda bahs yuritganmiz.
Xo‘sh, uni morfologik jihatdan o‘rganish nima uchun kerak?
So‘zlar alohida olinganda ma`lum bir ma`noni anglatishga xizmat qilsa-da, keng ma`nodagi
fikrni ifodalay olmasligi mumkin. Ana shunday paytda, garchi so‘zga ikkilamchi bo‘lsa-da,
grammatik vositalarga ehtiyoj tu
ғiladi. Ular so‘zlarni boғlashga, ularning shaklini o‘zgartirishga,
binobarin ma`noning o‘zgarishiga ham xizmat qiladi.
SHu nuqtai nazardan so‘z ham, gap ham qurilmadir. Ular ma`lum tarkibiy qismlardan
tashkil topgan bo‘ladi.
Bir qarashda betartibdek tuyulgan so‘zlar aslida o‘zlarining leksik va grammatik
xususiyatlariga ko‘ra turli so‘z turkumlariga ajratiladi.

24
Leksik xususiyati deganda uning ma`nosi negiz yasovchi elementi nazarda tutiladi.
Grammatik xususiyati esa so‘zning grammatik shakli, ya`ni qanday grammatik qo‘shimchalar
olishi, gapda qanday gap bo‘lagi bo‘la olishi va nihoyat so‘zlarning bir-biri bilan birika olishi
kabilar hisobga olinadi.
So‘zning boshqa so‘zlar bilan birikishi, ya`ni distributsiyasi so‘zlarning grammatik va
leksik-grammatik nuqtai nazaridan qaralishi kerak.

Download 0,61 Mb.

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 56

Download 0,61 Mb.

Pdf ko'rish