22
Tilshunoslikning frazeologizmlarni ilmiy tadqiq qiluvchi sohasi
frazeologiya (grekcha
phrasis-ibora, logos-so‘z, tushuncha, ta`limot) deyiladi
Frazeologizmlar ham tilshunoslikning leksikologiya bo‘limi doirasida o‘rganiladi
Frazeologizmlarning tarkibida nechta so‘z
ishtirok etishiga qaramasdan, ular yagona
umumiy ma`no bilan birlashada va emotsional-ekspressiv ma`no ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy
adabiyotlarda obrazli va ta`sirchan ifoda vositasi sifatida mahsuldor qo‘llaniladi.
Frazeologizmlar uch xil bo‘ladi:
- frazeologik qo‘shilmalar
- frazeologik butunliklar
- frazeologik chatishmalar.
Tarkibidagi bir so‘z to‘
ғri, ikkinchi so‘z esa ko‘chma ma`noda bo‘lib birikkan iboralar
frazeologik qo‘shilmalar deyiladi:
hordiq chiqarmoq, so‘zida turmoq, holdan toymoq kabi.
Tarkibidagi so‘zlarning ma`nosi va grammatik jihati birikib, umumiy ko‘chma ma`no
beruvchi iboralar
frazeologik butunliklar deb ataladi:
ko‘kka ko‘tarmoq-maqtamoq, eti suyagiga
yopishgan-oz
ғin kabi.
Tarkibidagi so‘zlarning ma`nolari bilan ibora ifoda etgan ma`no o‘rtasida hech qanday
leksik aloqa sezilmagan frazeologizmlar
frazeologik chatishmalar deyiladi:
sichqonning inini
ijaraga olmoq, sichqonning ini ming tanga bo‘lmoq, oyo
ғini tirab olmoq kabi.
Frazeologik qo‘shilma va butunliklar so‘zlarni o‘zaro biriktirish yo‘li
bilan yasalgan yaxlit
iboralar bo‘lib, ularning tarkibidagi ba`zi komponentlarni almashtirish mumkin. Biroq frazeologik
chatishmalarning komponentlarini almashtirish mumkin bo‘lmaydi.
Xuddi leksikada bo‘lgani kabi, frazeologiyada ham
omonimiya,
sinonimiya,
antonimiya
kabi hodisalar mavjud. Omonimiya:
boshiga ko‘tarmoq; sinonimiya: kayfi buzuq-ta`bi tirriq;
antonimiya:
ko‘ngli joyiga tushmoq-yuragiga
ғulғula tushmoq kabi. Polisemiya:
o‘ziga kelmoq,
xushiga kelmoq; qo‘lga tushmoq-asr tushmoq kabi.
Frazeologizmlar semantik tomondan umumlashgan ko‘chma ma`no ifodalasa,
grammatik
tomondan ularning butunligi komponentlarning o‘zaro birikuvi va gapda ham shu tartibni saqlab
qolish uchun izohlanadi.
Onomastika atoqli otlarni o‘rganadigan fan bo‘lib,
antroponimika (odamlarning ismini
ilmiy jihatdan o‘rganadi),
toponimika (geografik nomlarni o‘rganadi), e
tnonimika (millatlarning
nomlarini o‘rganadi)dan tarkib topadi.
Terminologiya. Tilda shunday so‘zlar borki, ular fan, texnika, adabiyot, san`at va
madaniyatga oid tushunchalarni ifoda qilib, bir ma`noda ishlatiladi. Bunday so‘zlar
terminlar deb
ataladi. Har bir sohaga
oid terminlar birlashtirilib terminologiya deb yuritiladi. Mas., tilshunoslik
fani o‘z terminlariga ega:
unli, undosh...
Terminlarning ko‘p ma`noda ishlatilishi fan uchun ijobiy xususiyat sanalmaydi. CHunki bir
terminning turli fanlarda har xil ma`nolarda qo‘llanishi ba`zan noaniqliklarga olib kelishi mumkin.
Terminlarning asosiy (ma`nolari) belgilari ularning bir ma`noliligi (monosemantik ekanligi),
neytral, alohida emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega emasligi, biror fan va texnika sohasiga tegishli
ekanligi bilan izohlanadi. Ba`zan terminlar badiiy asarlarda stilistik talabga ko‘ra ishlatilishi
mumkin.
Termin uchun kontekstning bo‘lishi shart emas.
Har bir fanning o‘z terminlar tizimi mavjud.
Terminlar bir-ikki so‘zdan va so‘zlar birikmasidan iborat bo‘lishi mumkin.
Kelib chiqishi jihatdan terminlar har bir tilning ichki resurslariga xos va boshqa tillardan
o‘zlashgan bo‘lishi mumkin. Ichki resurslarga misol:
to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol.
O‘zbek tilida chet tillardan o‘zlashgan terminlar juda ko‘p. Mas.,
meditsina, biologiya,
ximiya, fizika... sohalarida.
Ko‘pgina terminlar ular ifodalaydigan tushuncha va jismning
nomi bilan butunlay
bo
ғlanmaydi. Mas.,
gagarinit, iravdit.
23
Har bir fan va texnika sohasiga tegishli alohida
terminologik lu
ғatlar mavjud:
tilshunoslik,
adabiyotshunoslik va boshqa fan sohalarida. Ular bilan tilshunoslikning
leksikografiya sohasida
atroflicha tanishiladi.
Tilning hozirgi holati va uning tarixiy bosib o‘tgan yo‘li jihatdan leksikologiya 2 turga:
sinxronik (zamonaviy) va
diaxronik (tarixiy) leksikologiyaga ajratiladi.
Tilning lu
ғati
tasnifiy va
qiyosiy o‘rganilishi mumkin. Ayrim olingan tilning luғat
boyligini har tomonlama o‘rganish
tavsifiy leksikologiya, ikki yoki undan ortiq tillarning lu
ғat
boyligini qiyosiy o‘rganish
qiyosiy leksikologiya deb yuritiladi.
Grammatik distributsiya deganda bir turkumdagi so‘zning boshqa turkumdagi so‘zlar bilan
birika olishi tushuniladi.
Leksik-semantik distributsiyada so‘z ma`nolarining bir-biriga mos
kelish-kelmasligi tushuniladi.
