21
Leksika va leksikologiya haqida umumiy tushuncha. So‘z
tilning asosiy va markaziy
birligi hisoblanib, tildagi so‘zlarning jami
leksikani (lu
ғat tarkibini) tashkil etadi. Tilshunoslik
fanining til leksikasini o‘rganuvchi bo‘limi
leksikologiya (grekcha lexis-«so‘z»va logos-«ta`limot»)
deyiladi.
Tilning lu
ғat tarkibiga aloqador barcha birliklar (mas., so‘zlar, frazeologizmlar)
luғaviy
birliklar deyiladi. Lu
ғaviy birliklar anglatgan ma`nolarning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib,
ma`lum tematik turlarga bo‘linadi. Bunda asosiy vazifani birliklarning lu
ғaviy ma`nosi bajaradi.
Leksik ma`no esa, yuqorida ta`kidlanganidek, umumlashtirish xususiyatiga egadir.
Leksikologiyada so‘zlar quyidagi xususiyatlari bo‘yicha o‘rganiladi:
1. So‘zning semantik qurilishi.
2. So‘zlarning shakl va ma`no munosabatlari.
3. Leksikadagi so‘zlarning o‘z yoki o‘zlashgan so‘z ekanligi.
4. Qo‘llanishiga ko‘ra so‘zlarning umumiy yoki chegaralanganligi.
5. Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi.
6. So‘zlarning emotsional-ekspresiv bo‘yoq yoki stilga munosabati.
Boshqacha aytganda, tilning leksikologiyasini o‘rganish juda keng soha bo‘lib, u so‘zlarning
hosil bo‘lishi, lu
ғat tarkibining boyishi va nutqi, ishlatilishi, ma`nolarning o‘zgarishi, torayishi va
kengayishi, turli atamalarning qo‘llanilishi kabi bir qator masalalarni qamrab oladi. SHu tufayli
leksikaning turli tomonlarini o‘rganuvchi alohida sohalar mavjud.
O‘zbek tilidagi lu
ғaviy birliklarning ayrim tematik turlarini ko‘rib o‘tamiz.
Semasiologiya
til birliklari (til ishoralari)ni ma`no jihatdan o‘rganadi. Til birliklarining,
birinchi
navbatda, leksik birliklarining semantik qurilishini va u bilan bo
ғliq masalalarni
o‘rganuvchi soha
semasiologiya
deyiladi. YA`ni u tilning barcha ma`no anglatuvchi birliklarini
o‘rganadi.
Leksikografiya tilshunoslikning lu
ғat tuzish ishi bilan, uning
nazariy masalalari bilan
shu
ғullanuvchi bo‘limi hisoblanib, unda til tarkibidagi so‘zlarni ma`lum tartib va maqsad asosida
(alfavit tarkibida, nutqda ishlatilish darajasi va shu kabilarga ko‘ra) yozma ravishda to‘plab lu
ғat
tuzish masalalarni o‘rganadi.
Onomasiologiya leksikologiyaning lu
ғaviy birliklarini nomlash va tushuncha anglatish
printsiplari va qonuniyatlarini o‘rganuvchi bo‘limi bo‘lib, narsa va hodisalarga nom berish
jarayonini qamrab oladi.
