30
8-ma`ruza: GRAMMATIKA
R e j a:
1.Grammatika va uning tarkibiy qismlari.
2.Grammatik ma`no va grammatik shakl.
3.Grammatik kategoriyalar va ularning ifodalanish usullari.
4.Sintetik va analitik tillar.
Tayanch iboralar: tilning grammatik qurilishi, nutqning grammatik strukturasi,
morfologiya, sintaksis, kategorial va nokategorial shakllar, so‘z birikmasi, gap, tarixiy grammatika,
falsafiy grammatika, umumiy grammatika, qiyosiy grammatika, tasviriy grammatika,
tranformatsion grammatika, logik va grammatik kategoriyalar, struktural tilshunoslik, til
sistemasini (tizimini) tadqiq qilish metodlari, distributiv analiz (tahlil) metodi, til elementlari,
distributsiya, kontrast distributsiya, bevosita tashkil etuvchilarga ajratish metodi, transformatsion
analiz metodi, yadro gaplar, sintaktik metonimiya, leksik ma`no, grammatik ma`no, kelishik
qo‘shimchalari, fe`l zamonlari, sifat darajalari, affiksatsiya, egalik affikslari, kelishik shakllari,
intonatsiya (ohang), melodika, ur
ғu, takror, reduplikatsiya, ichki flektsiya, suppletivizm.
1.Grammatika va uning tarkibiy qismlari. Grammatika tilshunoslikning tarkibiy qismi
bo‘lib, tilshunoslikning boshqa sohalari bilan aloqasi ko‘p qirrali va murakkabdir.
O‘tmishda grammatika to‘
ғri yozish va gapirishga yordam beruvchi qonun va qoidalarni
o‘rgatadi deb tushunilgan. Bugungi kunda grammatika termini tilshunoslikda ikki ma`noda
qo‘llaniladi. Grammatika deyilganda, birinchidan, tilning grammatik qurilishi, ikkinchidan, tilning
grammatik qurilishi haqidagi fan tushuniladi. Ikkinchi ma`noda grammatika so‘zlarning ma`lum
turkumlarga bo‘linishi, ularning har biriga xos formalar, nutqning grammatik qurilishi haqadagi
fandir.
Ma`lumki, til kishilik jamiyatida fikr almashish quroli sifatida xizmat qiladi. Kishilarga fikr
almashish imkoniyatini yaratib berish uchun har bir til ma`lum miqdordagi grammatik vositalarga
ega bo‘lishi kerak. Lekin gapning hosil bo‘lishi uchun so‘zlarning o‘zi kifoya qilmaydi. Gapda
so‘zlar har bir tilning grammatik va fonetik qoidalari asosida birlashib, ma`lum bir fikrni ifodalaydi.
Tilning grammatik qurilishi o‘z kategoriyalari va birliklariga ega. Bular so‘z formalari, so‘z
birikmalari va gaplardir.
Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. Morfologiyada so‘z turkumlari,
uning kategoriyal va nokategoriyal shakllari o‘rganiladi. Sintaksis nutqning grammatik qurilishi
haqidagi ta`lim bo‘lib, so‘z birikmasi, gap va undan yirik bo‘lgan birliklarni o‘z ichiga oladi.
Grammatikaning quyidagi turlari mavjud:
- tarixiy grammatika
- falsafiy grammatika
- umumiy (universal) grammatika
- qiyosiy grammatika
- tasviriy grammatika (deskriptiv)
- transformatsion grammatika.
Tarixiy grammatika biror bir tilning grammatik qurilishida ro‘y bergan o‘zgarishlar
taraqqiyotini o‘rganadi.
Falsafiy grammatika ning asosiy vazifasi til va tafakkur, logik va grammatik
kategoriyalarning aloqa imkoniyatlarini o‘rganadi.
Umumiy grammatika qaysi til oilasiga mansub ekanligidan qat`iy nazar, hamma tillarga xos
bo‘lgan umumiy xususiyat va qonuniyatlarni belgilaydi.
Qiyosiy grammatika tillarning grammatik tizimini bir-biri bilan taqqoslab, qiyoslab, ularga
xos umumiy va xususiy belgilarni o‘rganadi.
31
Qiyosiy grammatika o‘z navbatida qiyosiy–tarixiy va tipologik–qiyosiy grammatikalarga
bo‘linadi. Rasmus Rask (1787-1832) «Qadimgi island tili va island tilining paydo bo‘lishi».
YA.Grimm «Nemis tili grammatikasi»(1819).
Tasviriy (deskriptiv) grammatika biror konkret til grammatik qurilishining hozirgi (sinxron)
holatini o‘rganadi. Deskriptiv grammatikada til birliklari va ularning mohiyatini aniqlashda formal
metodlardan foydalaniladi. Deskriptiv grammatikada tilning qurilishini tahlil qilish jarayonida
ma`no e`tiborga olinmaydi.
Struktural tilshunoslik tilning ichki qurilishi, til sistemasini tashkil etgan elementlarning
orasidagi munosabatlar, oppozitsiyalarni o‘rganishga katta e`tibor beradi. Struktural tilshunoslik
tilni o‘rganishda va fanning predmetini belgilashda o‘ziga xos yangi oqimdir.
Til tizimini tadqiq qilishning ikki metodi mavjud: destributiv analiz metodi va
tranformatsion analiz metodi.
Birinchi metod. L.Blumfeld. »Til», Z.Xarris. »Struktural tilshunoslikning metodlari» (1951).
Bu metod tilshunoslikda keng qo‘llanilmoqda. U til birliklarining (fonema, morfema, so‘zlar)
distributsiyasi (qo‘llanish o‘rni, joylashishi) turlicha bo‘ladi, degan nazariyaga asoslanib, til tizimini
tashkil etgan elementlarning o‘zaro birikishi qonun-qoidalarini o‘rganadi. U birmuncha ob`ektiv
metoddir.
Distributiv metod yordamida til birliklari aniqlanadi va bu metod fonema, uning variantlari,
morfemalarni, allamorflarni aniqlashga yordam beradi. Ammo sintaksisga xos bo‘lgan masalalarni
o‘rganishda bu metodning imkoniyatlari cheklangan.
SHuning uchun tilda bevosita tashkil etuvchilarga ajratish metodi paydo bo‘ldi. Bunda gap
bevosita ikki qismga ajratib tekshiriladi. Mas., ot qism va fe`l qism. Bu metod distributiv tahlilni
o‘z ichiga olgan holda sintaktik birliklarni analiz qilishda qo‘llaniladigan formal metoddir.
Bu metodning qiyinchiliklari:
1.Morfologiya bilan sintaksis aralashtirib yuboriladi, so‘z birikmalari va gap bir-biridan
farqlanmaydi.
2. Bir xil strukturaga ega bo‘lgan, ammo mazmun jihatdan har xil bo‘lgan so‘z birikmalari
bu metod bo‘yicha bir xil analiz qilinadi. Mas., To‘yga ko‘p keksa erkaklar va ayollar kelishdi
jumlasini analiz qilganda, keksa so‘zining qaysi so‘zga tegishli ekanligini aniqlash qiyin
(erkaklargami yoki ayollarga).
3. Bu metod til sintaktik yarusining elemantar birligini va sodda sintaktik birliklarning
tashkil topishi va tarixni ko‘rsatib berolmaydi.
Bevosita tashkil etuvchilarga ajratish metodining yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklarni
bartaraf etish ehtiyoji transformatsion analiz metodlarining yaratilishida asosiy omil bo‘ldi.
Transformatsion grammatika hozirgi tilshunoslikda, xususan, sintaktik va stilistik
izlanishlarda eng ko‘p qo‘llanilayotgan metod yordamida ish ko‘radi.
Ma`lumki, distributiv metod yordamida til yaruslarining birliklari: fonema, morfema,
ularning qo‘llanilish o‘rinlari aniqlansa, bevosita tashkil etuvchilarga ajratish metodida esa bu
gapning ichidagi sintaktik munosabatlar o‘rganiladi.
Transformatsion metodning asosiy mohiyati quyidagilardan iborat:
Har bir tilda son-sanoqsiz gaplar mavjud va bu yangi gaplar tinglovchi tomonidan to‘
ғri
tushiniladi. Tabiiy quyidagi savol tu
ғiladi: Qanday qilib nutq eshituvchi shu paytgacha eshitmagan
yangi gaplarni tushunadi? Buning asosiy sababi shundan iboratki, nutqda mavjud bo‘ladigan
cheklanmagan miqdordagi gaplar, ma`lum miqdordagi elementlar sintaktik modellar asosida paydo
bo‘ladi. Lekin bu sintaktik modellar (yadro gaplar) ning soni chegarali va amalda faqat bir necha
bo‘lishi mumkin. Mas., ot qism - fe`l qism.
Gapning elementar, sodda modellari transformatsion grammatikada yadro gaplar deb
ataladi. Bu model asosida tuzilgan gaplar o‘sha yadro gapning transformasi hisoblanadi.
Transformatsion analizning asosiy maqsadi tilda mavjud bo‘lgan son-sanoqsiz gaplarning
ma`lum sondagi sintaktik modellari-yadro gaplardan tuzilganini o‘rganadi.
Transformatsion metodning asosida til tizimi sintaktik yarusning o‘zi bir necha kichik
sistemalardan tashkil topadi, degan
ғoya yotadi. Bulardan biri asosiy yadro gap bo‘lib, ikkinchisi
32
esa yadro gaplardan hosil bo‘lgan transformalardir. Transformalarning yadro gaplardan hosil
bo‘lishini o‘rganish jarayoni transformatsion analiz deyiladi.
|
