48
Tarkibida neft bo‘lmagan, yer ostida to'plangan gazlarni tabiiy gaz, uning
konlarini gaz konlari deyiladi. Neft olganda u bilan aralashib chiqadigan gazlarni
yoldosh yoki neft gazlari deyiladi. Tabiiy gaz asosan metandan tashkil topgan, neft
gazlari esa metandan tashqari anchagina uning gomologlarini (C
2
dan C. gacha)
ushlaydi. Gaz kondensati konlari ham uchraydi. (Tabiiy gaz konlaridan gaz
chiqqanda bosim kamayib, undan suyuq uglevodorodlar kondensati ham ajralib
chiqadi.) Bu yer ostida qanchalik chuqurlikda joylashgan bo‘lsa, uning tarkibida
kondensat miqdori ham shunchalik ko‘p bo'ladi. Ba’zi gaz konlaridagi gazning
tarkibi 8-jadvalda berilgan.
Gaz sanoatining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi gazning ajoyib yoqilg‘i
ekanligi bilan bog‘liq. U yonganda to‘liq yonadi, tutun va zaharli moddalar, kul
hosil qilmaydi, qulay va iqtisodiy jihatdan arzon, siqilgan va suyultirilgan holda
saqlash mumkin, qazib olish ancha arzon (shartli yoqilg‘i birligiga aylantirib
hisoblanganda ko‘mir qiymatining 10 % ini tashkil etadi). Mamlakatda
ishlatiladigan jarni gazning 55 %i sanoatga sarflanadi, 26 %i elektr stansiyalarda
yoqiladi, 15 %i turmush ehtiyojlari uchun va 4 %i xalq xo'jaligining turli
tarmoqlarida sarflanadi. Hozirgi kunda po'latning 90 %, cho‘yanning 85 %,
sementning 60 % va o‘g‘itning 85 %i gazdan foydalanib ishlab chiqarilmoqda.
Tabiiy gazning barcha tarkibiy qismlaridan kimyo sanoatida keng foydalaniladi.
Ayniqsa neft kimyo sanoati uchun neftni qayta ishlashdan hosil bo'lgan
to‘yinmagan uglevodorodlar saqlovchi gazlar muhim xomashyodir. Neftni qayta
ishlash natijasida qayta ishlash usullariga qarab hosil bo‘lgan gazlarning tarkibi
(o‘rtacha)
49
9- jadvalda berilgan.
Neftni qayta ishlash natijasiga qarab hosil bo‘lgan gazlarning tarkibi
Neftni
qayta
ishlash usullari
Gazlarning tarkibi va ulushi% (hajm bo'yicha)
H
CH
CH
CH
CH
CH CH
C
H
Suyuq
fazali
kreking
3.5
45
17.5
13
5.5
2.5
7
4.
5
Piroliz
12
56
6
0.5
0.2
17
7.5
4.
5
Katalitik
kreking
5.5
10
4
18
44
3
9
45
Kattalitik
riforming
9
7
13
37
35
-
-
-
Gaz quduqlarini qazish neft qazishdan amalda farq qilmaydi. Respublikamizda
sanoat miqyosida gaz qazib olish asosan 1965-yillardan keyin boshlandi.
Foydalaniladigan yirik gaz konlari Buxorodagi: Gazli, Qorovulbozor, Dengizko‘1,
Jarqoq; Qashqadaryodagi: Sho‘rtan, Zevarda, Shimoliy va Janubiy Muborak,
0‘rtabuloq, Pomir, Qoraqum, Qultoq, Alan va boshqalar, jami 30 dan ortiq,
0‘zbekiston 1976-yilga kelib 36,1 mlrd m
3
gaz ishlab chiqardi. Bu Bolgariya,
Chexiya va Slovakiya, Angliyada ishlab chiqarilgan gazlarning hammasini qo‘shib
hisoblagandagi miqdordan ham ortiqdir. Hozirgi paytda Respublikamiz Yaponiya,
Fransiya, Angliya kabi rivojlangan mamlakatlarni qo‘shib hisoblaganda ham
ulardan ko‘proq gaz ishlab chiqarmoqda, Respublikamizda 55—60 mlrd m
3
gaz
zaxirasi aniqlangan.
