Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный импульс» Март , 2023
781
ART-TERAPEVTIK USULLARNI TIBBIYOTDA QO’LLASHNING HOS JIHATLARI
Sharapova Dildora Baxtiyarovna
TTA “Pedagogika va psixologiya” kafedrasi o’qituvchisi
Nazarova Zarnigor Raxmatjon qizi
TTA “Pedagogika va psixologiya” kafedrasi o’qituvchisi
Uzoqova Naima Saydullo qizi
TTA “Tibbiy biologiya” yo’nalishi 2-kurs talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada art-terapiyaning umumiy mazmunini o’rganish, art-
terapiyaning maqsadi, vazifalari, yo`nalishlari haqida ma’lumot berish hamda afzalliklarini
ko’rib chiqishga qaratilgan.
Kalit so’zlar: Art-terapiya, izoterapiya, maqsad, vazifa, individual, guruhli, qum
terapiya, ertakterapiya, musiqa terapiya.
Art-terapiya - bu usul ekspresif terapiya badiiy ijodiy jarayonni bemorning jismoniy va
psixologik farovonligini yaxshilash uchun ishlatadigan. O'z his-tuyg'ularini san'at orqali
ifoda etish o'tmishdagi muammolarni hal qilishga yordam beradi va o'z-o'zini bilish, o'zini
o'zi qadrlash, hissiy nazoratni yaxshilash, stress va xavotirni kamaytirish, ong, e'tibor yoki
ijodkorlikni yaxshilashga yordam beradi.
Art-terapiya ruhiy kasalliklarga chalingan bemorlar bilan, mahkumlarni reabilitatsiya
qilish, yoshlarga ta'lim berish, sog'lom odamlarning farovonligini oshirish va boshqalar
bilan ishlaydi. Bu urushdan keyingi mojarolar, jinsiy zo'ravonlik yoki tabiiy ofatlar natijasida
kelib chiqadigan shikastlanishdan keyingi stressli odamlarda qo'llaniladi; saraton kabi
jismoniy kasalliklarga chalingan shaxslar bilan; autizm, demans yoki Altsgeymer, depressiya
va boshqa psixologik xususiyatlarga ega bo'lgan shaxslar bilan ishlashda samarali.
Art terapiya - bu ijodkorlik va turli xil badiiy texnikalarni o'z ichiga olgan
psixoterapiyaning eng samarali usullaridan biridir. Art-terapiya yordamida tuzatish eng
yumshoq va samarali hisoblanadi. Bu sizga ijtimoiy moslashuv muammolaridan tortib,
bolalarning salohiyatini rivojlantirish bilan yakunlangan turli xil muammolarni hal qilishga
imkon beradi. Art-terapiyaning asosiy maqsadi bolada o'zini o'zi bilish jarayonini
o'zlashtirish va uning o'zini namoyon qilish qobiliyatini rivojlantirishdir
Art texnologiyalarning maqsadi- bo`lajak defektologlar, alohida yordamga muhtoj
bolalarni art terapiya yordamida ularning hissiy-irodaviy sohasini, bilish jarayonlarini,
umumiy va mayda motorikasini rivojlantirishdan iborat.
Art terapiyaning vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. Diagnostika . Ijodkorlik yordamida mijozning asosiy muammolari nimadan
iboratligini, qaysi sohada u bilan yuz beradigan narsaga ko‘proq e’tibor berish kerakligini
aniqlash mumkin.
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный импульс» Март , 2023
782
2. Korreksiya. Art –terapiya yordamida siz o‘z xatti- harakatlarini yanada konstruktiv
tarzda o‘zgartirishga, qo‘rquv, xavotirlardan xalos bo‘lishga, e’tiqodlarni cheklashga,
fobiyalarga yordam bera olasiz.
3. Rivojlanish. Art-terapiyaning asosiy funksiyalaridan biri insonning kuchli va zaif
tomonlarini va ularning rivojlanishini aniqlashdir.
4. Estetik ehtiyojlarni qondirish. Art-terapevtik jarayon davomida haqiqiy ijodkorlik
boshlanadi. Mijozlar rasmlar, musiqa, she’rlar va hatto kitoblarni yaratadilar. Qizig‘ig‘i
shundaki bu ko‘pincha o‘zini to‘liq “dunyoviy” deb hisoblaydiganlar bilan, ijodkorlik va
ilhomdan uzoq bo‘lgan hollarda yuz beradi.
5. Psixoterapiya. Albatta art-terapiya yordamida siz psixologik travma, qiyin tajribalar
bilan ishlashingiz mumkin.
Art-terapiya insonning ijodiy salohiyati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan uning ichki,
o‘zini o‘zi davolaydigan manbaalariga murojaat qiladi. Zamonaviy art terapiya quyidagi
yo'nalishlarni o'z ichiga oladi:
Izoterapiya - tasviriy san'at yordamida terapevtik ta'sir: rasm, modellashtirish, badiiy
hunarmandchilik va hk;
moterapiya - obraz, teatrlashtirish, dramatizatsiya orqali ta'sir o'tkazish;
musiqiy terapiya - musiqani idrok etish orqali ta'sir o'tkazish;
ertak terapiyasi - ertak, masal, afsona orqali ta'sir o'tkazish;
kinesiterapiya - raqs va harakat orqali ta'sir;
qum terapiya
tuzatuvchi ritm (harakatlar bilan ta'sir), xoreoterapiya; - o'yin terapiyasi va
boshqalar.
Art-terapiya kursidan o'tib, bola o'zini-o'zi bilish, o'zini ifoda etish, introspeksiya bilan
shug'ullanadi, buning natijasida uning ruhiy holati uyg'unlashadi. Art-terapiya individual va
guruh darslari shaklida olib boriladi. Musiqa terapiyasi atamasi 1950 yilda paydo bo'lgan. U
"musiqa" (yunoncha sichqoncha) va "terapiya" (yunoncha terapiya) so'zlaridan kelib
chiqqan. Bu tibbiyot elementlarini, shuningdek, musiqiy pedagogika va psixologiyani
birlashtirgan fanlararo sohadir. Polshada u 70-yillarda katta shuhrat qozondi va Vrotslavda
musiqa terapiyasi institutining ochilishi bunga hissa qo'shdi.
Yillar davomida musiqaning terapevtik vosita sifatida katta salohiyati e'tirof etildi.
Shunday qilib, ular kasalxonalarda ishlash uchun musiqachilarni tayyorlashni boshladilar -
bu bilan musiqa terapiyasi boshqa kasbga aylandi. Birinchi musiqiy terapiya bo'yicha
tadqiqotlar 1994 yilda Michigan shtat universitetida tashkil etilgan. Kasalliklarni davolashda
musiqadan foydalanishni A. Demianovski tasvirlab bergan. Hozirgi vaqtda musiqa
tibbiyotning ko'plab sohalarida qo'llanilishini topdi va an'anaviy davolash usullarini
to'ldiradi.
Musiqa hissiy sohani shakllantiradi va odamlar o'rtasida to'g'ri muloqotni
rivojlantirishga ta'sir qiladi. Shuningdek, u bemorning shaxsiyatini shakllantiradi va
psixomotor qo'zg'alish va hissiy taranglikka ta'sir qiladi. Bundan tashqari, u bemorning
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный импульс» Март , 2023
783
psixofizik holatiga foydali ta'sir ko'rsatadi va diagnostika usullarini qo'llab-quvvatlaydi.
Shuningdek, u ma'lum fiziologik reaktsiyalarni keltirib chiqaradi va organizmda sodir
bo'layotgan biokimyoviy o'zgarishlarga ta'sir qiladi.
Tadqiqotchilarning fikricha, musiqa psixosomatik, psixologik, psixomotor va
pedagogik sohalarga ta'sir qiladi. Musiqa terapiyasi ba'zi holatlarni idrok etishni
kuchaytirishi, vizual tasvirlarni qo'zg'atishi va tana reaktsiyalarini keltirib chiqarishi
mumkin: issiqlik, sovuq, hayajon, yig'lash - keyin har bir reaktsiyani muhokama qilish va
tahlil qilish mumkin. Musiqa ham his-tuyg'ularni rag'batlantiradi va shu bilan birga
bloklangan hissiy energiyani chiqaradi.
Musiqa terapiyasining 4 ta shakli mavjud bo'lib, ular bemorning kasallik turiga qarab
qo'llaniladi, bular:
Pertseptiv musiqa terapiyasi - terapiya paytida bemorlar ikkala parchani ham,
ularning qismlarini ham tinglashadi. Musiqani tanlash terapevtning vazifasidir, lekin u
bemorlarni musiqiy asarlarni o'ziga xos idrok etishga yo'naltirmaydi. Biroq, davolanishning
muhim elementi tovushdan kelib chiqadigan his-tuyg'ular haqida suhbatdir. Buning
yordamida bemorlar musiqa tinglashda nimani boshdan kechirayotganlarini va qanday his-
tuyg'ular ularga hamroh bo'lishini aytishlari mumkin. Faol musiqa terapiyasi - terapiya
davomida bemorlar musiqa yaratishda faol ishtirok etadilar. Qo'shiq aytish, cholg'u
asboblarini chalish va musiqa ritmiga o'tish va unga bog'liq barcha vokal va instrumental
improvizatsiya tufayli ular o'zlarining his-tuyg'ularini ifoda etishlari mumkin. Shunday qilib,
terapevt bemorlarning shaxsiyatini yaxshiroq tushunishi mumkin. Qizig'i shundaki, u ular
haqida juda ko'p ma'lumot oladi, hatto ular qaysi asboblardan foydalanishni xohlayotganini
hisobga oladi.Individual musiqa terapiyasi - bu turdagi art-terapiya har bir ishtirokchini
individual davolashga qaratilgan. Ushbu faoliyat uchun zarur bo'lgan vaqt ham bemorning
ehtiyojlariga qarab individual ravishda sozlanadi. Ijodiy usullar ijodiy fikrlashni rivojlantiradi
va qo'rquv bilan kurashishga yordam beradi, o'zingizni yaxshiroq bilib olishga va o'z qadr-
qimmatini oshirishga yordam beradi. Art-terapiyaning bu turi, masalan, musiqa tinglashni
rasm chizish bilan birlashtirishi mumkin. Guruh musiqa terapiyasi - terapiya paytida
bemorlar bir-biri bilan hamkorlik qiladilar. Buning yordamida ular sezgirlik, empatiya va
guruhda ishlash qobiliyatini rivojlantirishlari mumkin. Birgalikda musiqa ijro etish
ishtirokchilarga stressdan xalos bo'lishga yordam beradi, ularni xatti-harakatlarning yangi
shakllariga o'rgatadi va ularga hozirgacha qiziqmagan ko'nikmalarni egallashga imkon
beradi.
Musiqa terapiyasi - bu psixiatriya, nevrologiya, onkologiya, geriatriya, akusherlik,
kardiologiya va jarrohlikda qo'llaniladigan art-terapiya turi. Usulning samaradorligi ilmiy
jihatdan tasdiqlangan va shuning uchun u kompleks terapiyaga kiritilgan. Shunga qaramay,
u ushbu turdagi sinflardan foydalanish imkoniyatlarini tugatmaydi. Mutaxassislarning
so‘zlariga ko‘ra, kasallikning surunkaliligi aniqroq bo‘lgan joyda musiqa terapiyasi
qo‘llaniladi.
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный импульс» Март , 2023
784
Biroq, musiqa dori o'rnini bosuvchi deb hisoblanmaydi. Buning sababi, u farmakologik
vositalardan ko'ra zaifroq ishlaydi. Qayd etilgan tibbiyot sohalari orasida musiqa terapiyasi
psixiatriyada o'ziga xos qo'llanilishini topdi, chunki tovushlar psixikaga sezilarli ta'sir
ko'rsatadi va bemor zarur stimullarga ega bo'lmaganda buzilgan funktsiyalarni yaxshilashga
hissa qo'shishi va rivojlanishni rag'batlantirishi mumkin. Bundan tashqari, musiqa psixofizik
taranglikni ham yo'q qiladi.
Musiqa butun tanaga ta'sir qilishi mumkin. Biroq, bu, ayniqsa, his-tuyg'ularga ta'sir
qiladi. Ko'pincha, nafaqat art-terapiyada ishtirok etish, balki uyda musiqa tinglash ham
farovonlikning yaxshilanishidir. Tovushlar ma'lum qo'rquvlarni olib tashlashga yordam
beradi, tasavvurni rag'batlantiradi va musiqa terapiyasi ishtirokchilari guruh a'zolari bilan
munosabatlarni yaxshilaydi. Ruhiy kasalliklarni davolashda uning maqsadi bemorga
atrofdagi haqiqatga moslashishga yordam berishdir.
Terapevtik vosita sifatida ishlatiladigan musiqa bemorlarni mustaqil ishlashga
undaydi. Buning ustiga, ular tezroq tashabbus ko'rsatishni o'rganishadi va jamiyatda
mustaqil faoliyat ko'rsatishga yaxshiroq tayyorlanishadi. Musiqa, shuningdek, ruhiy kasal
bemor nazorat qila olmaydigan reaktsiyalarni keltirib chiqaradi va shu bilan o'zini chinakam
tutadi - bu o'z navbatida terapevtga tashxis qo'yishni osonlashtiradi.
Musiqa terapiyasi shizofreniya bilan og'rigan odamlarga foydali ta'sir ko'rsatadi.
Ma'lum bo'lishicha, 8 marta bunday mashg'ulotlardan so'ng kasallikning salbiy belgilarining
kamayishi tufayli ularning farovonligi yaxshilanadi. Musiqa terapiyasi shizofreniyani
davolashga ham ijobiy ta'sir ko'rsatadi va bemorlarga boshqa odamlar bilan yanada
samarali muloqot qilish imkonini beradi.
Musiqa bilan davolash asab kasalliklari bo'lgan odamlar uchun ham foydalidir. Bu
buzilishlar, jumladan, uzoq muddatli tashvish tajribasi natijasida paydo bo'ladi. Musiqa
terapiyasi tufayli bemor o'z fikrini yaxshiroq ifodalashi va his-tuyg'ularini etkazishi mumkin.
Nevroz bilan og'rigan odamlarda terapiya paytida musiqa tinglash, asboblarni chalish va
qo'shimcha integratsiya mashqlari foydali bo'ladi.
Kardiyak reabilitatsiyada musiqa terapiyasi tobora ommalashib bormoqda.
Bemorlarning ushbu guruhi uchun musiqa terapiyasi dasturlari ham ishlab chiqilgan.
Polshada eksperiment o'tkazildi, uning davomida bemorlar kardiologik muolajalarda
ishtirok etdilar, ammo behushliksiz, lokal behushlik bilan va operatsiya xonasida
operatsiyadan oldin ham, keyin ham bemorning xohishiga ko'ra musiqa eshitildi, ammo
etarli tovushlar.
Onkologlar ham musiqa terapiyasidan foydalanadilar. Tovushlar stress, tashvish,
ko'ngil aynishi va depressiyani engillashtiradi va saraton bemorlarini xursand qiladi, chunki
musiqa ham qiziqarli. Musiqa, shuningdek, tashvish darajasini pasaytirish va kayfiyatni
yaxshilash orqali saraton bemorlariga yordam beradi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, musiqa
terapiyasi og'ir mastektomiyadan o'tgan ayollarda og'riqni kamaytiradi.
Xoreoterapiya - 40-yillarda Qo'shma Shtatlarda tashkil etilgan raqs terapiyasining bir
turi. Biroq, qadimgi yunonlar raqsning terapevtik xususiyatlari haqida allaqachon bilishgan.
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный импульс» Март , 2023
785
Aynan o'sha erda raqs san'ati shaxsiyatni yaxshilashga yordam beradigan vosita sifatida
qabul qilingan. Biroq, o'sha davr raqqosalari boshqa san'at va ilmiy bilimlarga ega
bo'lishlari kerak edi. Qadimgi Yunonistondagi raqqoslar geometriya va falsafani ham
o‘rgangan.
Xoreoterapiya - raqs va musiqa va harakat mashqlariga asoslangan art-terapiya turi. U
jismoniy va ruhiy kasallarni reabilitatsiya qilishda qo'llaniladi. Xoreoterapevtlarning fikriga
ko'ra, uning salohiyati his-tuyg'ularga, mushak tizimiga va vosita mahoratiga ta'sir qilishda
yotadi. Xoreoterapiya hissiy, vosita, estetik va erotik sohalarga ta'siri tufayli ko'p o'lchovli
terapiya hisoblanadi.
Musiqa va harakat mashqlari (kinesioterapiya) - bu turdagi art-terapiya ham
fizioterapiyaning bir qismidir. Kinezioterapiya va harakatning kombinatsiyasi klinik
xoreoterapiya deb ataladi. Kinesioterapiyaning maqsadi bemorga to'liq yoki qisman
fitnesni tiklashga yordam berishdir. Mashqlar bemorning kasalliklari, masalan, yurak-qon
tomir kasalliklari, asab tizimi, umurtqa pog'onasining lateral egriligi, degenerativ kasallik
nuqtai nazaridan tanlanadi.Harakat improvizatsiyasi - bu tana harakatlaridan foydalangan
holda o'zingizni ifoda etish usuli. Art-terapiyaning ushbu turida ishtirok etadigan odamlar
turli xil hissiy holatlarni, ham yoqimli, ham qiyinligini ochib berishlari mumkin. Musiqiy
improvizatsiya ham o‘yin-kulgining bir turi bo‘lib, ishtirokchilarga o‘zlarini ifoda etish
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, u eshitish va vosita xotirasini o'rgatadi. Raqs
mashqlari - bu turdagi xoreoterapiyaning terapevtik salohiyati bal raqslaridan ko'p narsani
tortadi. Ushbu mashqlar o'z-o'zini hurmat qilishni oshirishga yordam beradi va
ishtirokchilar o'rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. Raqs mashqlarining shifobaxsh elementi
teginishdir.
Bir guruh psixoterapevtlarning fikriga ko'ra, xoreoterapiya bostirilgan his-tuyg'ulardan
xalos bo'lishga yordam beradi. Unda o'zini yaxshiroq tushunishni istagan odamlar ham
qatnashadi. Raqs terapiyasi stress va hissiy qiyinchiliklarni boshdan kechiradigan uyatchan,
nevrotik odamlar uchun foydali bo'lishi mumkin. Ular yaqinlik ehtiyojlarini qondira
olmaydigan va tana qiyofasi buzilgan erkaklar va ayollar uchun foydalidir.
Plastik terapiya - bu terapiya shakli bo'lib, uning vositalari plastik san'at, jumladan
rassomlik, grafika, haykaltaroshlik, arxitektura, san'at va hunarmandchilik, fotografiya va
multimedia. Art-terapiyani plastik terapiya bilan tenglashtirish va uni art terapiya so'zining
sinonimi sifatida ishlatish keng tarqalgan xatodir. Plastik terapiya art-terapiyaning ilgari
muhokama qilingan shakllarini o'z ichiga olmaydi.
Plastik terapiyada qo'llaniladigan usullar tasviriy san'atga bog'liq. Rassom terapiyasida
ishlatiladigan asboblar quyidagilar bo'lishi mumkin: akvarel, yog'li bo'yoqlar, akril
bo'yoqlar, gouache va aerozol bo'yoqlari; grafik terapiyada ishtirokchilar ko'mir, bo'r va
boshqa chegara usullaridan foydalanishlari mumkin, masalan, linogravyura; haykaltaroshlik
terapiyasida ishtirokchilar turli xil haykaltaroshlik usullaridan foydalanadilar. Shunga
qaramay, bu va boshqa holatlarda ular an'anaviy vositalar bilan cheklanishi shart emas.
Plastik terapiyaning ko'plab bo'linmalari mavjud, ular orasida quyidagilar mavjud:
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный импульс» Март , 2023
786
pajdoplastikoterapiya - bolalar uchun plastik terapiya; gebaplastikoterapiya -
o'smirlarning plastik terapiyasi; androplastikoterapiya - kattalar uchun plastik terapiya;
geriaplastikoterapiya - qariyalar uchun plastik terapiya.
Nogironlar uchun plastik terapiya quyidagi mutaxassisliklarni o'z ichiga oladi:
oligofrenoplastika - aqliy zaif va aqliy zaif odamlar uchun plastik terapiya;
tifoplastikoterapiya - ko'r, zaif va ko'rlar uchun plastik terapiya; surdoplastikoterapiya - kar,
kar va zaif eshitish uchun plastik terapiya; tifosurdoplastikoterapiya - ko'rish qobiliyati zaif
va karlar uchun plastik terapiya; Psixoplastikoterapiya - ruhiy kasalliklar va ruhiy kasallar
uchun plastik terapiya;
Art-terapiyaning bu turi, avvalgilaridan farqli o'laroq, ishtirokchilarni qo'lda
yaxshilaydi. Shuningdek, u ijodkorlikni rivojlantiradi, asabiy taranglikni pasaytiradi,
tasavvurni rag'batlantiradi va rivojlantiradi va og'zaki bo'lmagan muloqot sohasini
faollashtiradi. Plastik terapiya ishtirokchilari o'z tajribalarini ifoda etishlari va dunyoni ko'p
sensorli tarzda idrok etishni o'rganishlari mumkin. Bundan tashqari, ular ma'lum vaqt
davomida bir vazifani bajarishga diqqatni jamlashni o'rganadilar va bu, natijada, ularni
hayotning boshqa sohalarida samaraliroq qiladi.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozim-ki, art-terapiyaning korreksion usullar yillar
davomida takomillashib bormoqda. Bu esa psixologiya, tibbiyot va pedagogika yo’nalishlari
o’rtasidagi o’zaro integratsiyaga hizmat qiladi.
|
