439
Agar ikki element yadrolari bir-biri bilan uzaro ta’sir kilsa
yoki biror element yadrosi
biror mikrozarracha bilan uzaro ta’sir kilsa, shu uzaro ta’sirlar natijasida sun’iy ravishda bir
element boshka elementga aylansa — bu xodisa yadro reaksiyasi deyiladi. Bor nazariyasiga
asosan yadro reaksiyasi ikki boskichdan iborat buladi. Birinchi boskichda yadro yeki zarracha
ta’sirida yangi yadro xosil buladi, bu jarayenni simvolik kurinishda
kuyidagicha yezish
mumkin:
*
В
А
а
(
a — yadro yeki zarracha, A — nishondagi element, V* — yangi xosil
bulgan kimyoviy element). Ikkinchi boskichda V* uygongan yadro reaksiya maxsulini beradi,
ya’ni V*
s+S. Masalan, birinchi marta Rezerford 1210
-13
J energiyali
-zarracha bilan azot
elementini bombardimon kiladi, natijada bir proton bilan kislorodning izotopi xosil buladi.
Buni kimeviy reaksiya kurinishida kuyidagicha yozish mumkin:
17
8
1
1
18
9
14
7
4
2
O
p
F
N
He
(bu formulani
a+
A
V*
s+S simvol bilan takkoslasa buladi).
9
F
18
– ftor elementining
uygongan
xolati bulib, ~10
-12
c vakt ichida proton va kislorodga bulinadi. Xozirgi zamon
yadro fizikasida yadro reaksiyasining sodir bulish extimolining kesimi degan tushuncha
kiritilgan bulib, bu kesim:
1
0
n
N
N
(9)
formula bilan ifodalanadi. Bu formulada N-1s da nishonning 1
sm
2
da xosil buladigan sun’iy
aylanishi, N
0
–1s da 1
sm
2
nishonga tushayotgan bombardimonchi zarrachalar soni, 1
sm
2
dagi
yadrolar sonini n
1
deb belgilaymiz.
Yadro fizikasida
barn xisobida ulchanib 1
barn =10
-
24
sm
2
.
Yadro reaksiyasi natijasida xosil buladigan zarracha elektr zaryad va massa
sonining saklanish konunidan aniklanadi. Umumiy xolda
-zarrachalar ta’sirida ruy
beradigan yadro reaksiyasi sxemasi:
Z
X
A
+
2
He
4
Z+1
Y
A+3
+
1
p
1
(10)
Birinchi marta neytron zarrachasi (
0
n
1
),
-zarrachalari katnashgan yadro reaksiyalari
jarayonida kashf etilgan. Masalan,
4
Ve
9
+
2
Ne
4
8
S
12
+
0
n
1
;
Bu formulada
4
Ve
9
— berilliy elementi,
8
S
12
— uglerod. Neytronlar zaryadga ega bulmagan,
massasi proton massasiga teng bulgan zarrachalardir, shu sababli moddalar bilan uzaro tasir
etganda shu moddaning bagriga oson kirib boradi.
Yadro reaksiyalari utgandan sung reaksiyaga kadar
bulgan moddalar massasi M
0
reaksiyadan keyingi moddalar massasi M ga teng bulmaydi.
Massalar farki
m=M
0
-M
(11)
buladi. Agar
m -manfiy mikdor bulsa, yadro reaksiyasini vujudga keltirish uchun
tashkaridan
energiya oladi, agar
m — musbat mikdor bulsa, yadro reaksiyasi vaktida
energiya ajralib chikadi. Yadro reaksiyasi jarayonida yutiladigan va ajralib chikadigan
energiya mikdori
YE=
ms
2
(12)
formula bilan xisoblanadi. Agar
m
massaning atom birligi, ya’ni m.a.b. (1m.a.b.=1,6610
-
27
kg) larda ulchansa va energiyani MeV larda xisoblaydigan bulsak, yukoridagi formula
YE=931
m kurinishida yoziladi.
