Avtomobil elektr jihozlari tizim lari
rivojlanishining navbat-
dagi bosqichi yarim o ‘tkazgichli asb o b larn in g q o ‘llanilishidir.
K remniyli to ‘g ‘rilagich bloki ichiga joylashtirilgan o ‘zgaruvchan
tok generatori, tranzistorli kuchlanish rostlagich bloki va tranzis-
torli o ‘t oldirish tizim lari yaratildi. So‘nggi yillarda ishlab chiqa-
rilgan avtom obillarning barcha m odellarida yarim o ‘tkazgichli
elektron qurilm alar o ‘rnatilgan. Yangi o ‘t oldirish va elektr ta ’m i-
not tizimining afzalliklari quyida ko‘rib o ‘tiladi.
Yuqorida ko‘rib o ‘tilgan avtom obillarda prinsipial yangi
elektr
jih o zlarnin g tatbiq etilishi bilan bir q a to rd a ularning alohida
sifatlarini yaxshilovchi kichik o ‘zgartirishlar h am kiritib borildi.
Yengil avtomobillarda q o ‘llanilgan harakat xavfsizligini oshiruv-
chi va qulaylik yaratuvchi elektron jiho zlar yuk avtom obillarida
ham q o ‘llanila boshladi. Bunday qurilm alar tarkibiga elektr oyna
tozalagich, kabina va oíd oyna isitkichlari, burilishni ko‘rsatuvchi
chiroqlar va boshqalar kiradi. Kabina ichidagi yo ru g ‘lik darakchi-
lari soni ancha oshirildi. Yaqin va uzoqni
yoritish lam palarini
yoqilishi ham da harakat yo‘nalishini o ‘zgarishi xususida xabar be-
ruvchi darakchilaridan tashqari, dvigateldagi m oy bosimi va so-
vitish tizimidagi suyuqlik haroratining avariya darakchilari o ‘r-
natildi. Ba’zi turdagi avtom obillar to ‘xtab tu rish holati, torm oz
tizimidagi suyuqlikning kamayganligi, gabarit chiroqlarining yoqil-
ganligi, yonilg‘ining kamayganligi ham da ak k u m u lato r holati ha-
qida darak beruvchi chiroqlar bilan jih o zlana boshladi. G abarit
chiroqlari va burilishni ko‘rsatuvchi chiroqlar qatoriga yon tom onni
ham da orqaga yurish vaqtida yo‘lni yoritish faralari q o ‘shildi.
N azo rat-o ‘lchov asboblari paneli ancha takom illashtirildi. 11-
gari keng q o ‘llanilgan term o bim etall-im p ulsli asboblar o ‘rnini
yangi, takomillashgan magnitoelektr (logometrik) asboblar egalladi.
Keyingi yillar davom ida generator quvvatining ortishi, elektr
jihozlarning ekspluatatsion k o ‘rsatkichlari yaxshilanishi va ular
ning funksiyalari kengayishi ham da avtom obillarda q o ‘llanilishi
tobora keng tus olm oqda. Shu bilan birga elek tr jihozlariga taal-
luqli asboblarning yeyilishga chidamliligi, ishonchliligi va xizmat
muddati ortib borm oqda. So‘nggi yillarda ishlab chiqarilgan ge-
neratorlarda sirpanuvchi podshipniklar o ‘rniga b ir m arta moy-
lanuvchi zoldirli podshipniklar q o ‘llanila boshladi va ularning xiz
m at muddati bir necha bor ortdi.
Zamonaviy startyorlarning c h o ‘tkalari mis, grafit va boshqa max-
sus metall kukunlari aralashm asidan tayyorlanib, yem irilishga o ‘ta
chidam li h am d a yuqori kom m utatsion xususiyatga ega. Bunday
ch o ‘tkalar startyorning 100000 m artadan ortiq ulanishiga chidaydi
(avvalgi c h o ‘tk alar ishlash m uddati esa 20000—25000 startyorlar
ulanishiga ten g edi). Ilashish mexanizm i
tarkibiga ishlash m ud-
datini u zaytiruvchi bir qato r takom illashtirishlar kiritildi. M e-
xanizm d eta lla rin i shlitsa o ‘rniga rezbali lenta b o ‘ylab surish,
m exanizm shesternasini maxovik tishlari bilan ilashishini yen-
gillashtiradi. Dizel dvigatellari o ‘rnatilgan avtomobillarning star-
tyorlari u c h u n maxsus, burovchi m o m en ti yuqori b o ‘lgan ila
shish m exanizm lari q o ‘llanilmoqda. Dizel dvigatellarini ishga tu-
shirish v a q tid a (o g ‘ir sh aro itlard a) starty o r ulanish vaqtining
uzoqligi sabab yakor chulg‘amlari uchi kollektor yon plastinasi
uchiga payka o ‘rniga maxsus payvandlash yordam ida ulanadi. Bu
o ‘z o ‘rnida payvandlangan joylarini erib ketishidan saqlaydi.
0 ‘t oldirish g ‘altagi va uzgich — taqsimlagichlarga kiritilgan
ko‘pchilik o ‘zgartirishlar bu qism larning ishlash m uddati ancha
uzayishiga olib keldi. Jum ladan, kontakt-tranzistorli o ‘t
oldirish
tizim larida k o ntakt yuzalarining yemirilishi va kuyishi deyarli to ‘liq
b artaraf q ilindi. Y uqorida keltirilgan va boshqa yana bir qator
kiritilgan o ‘zgartirishlar natijasida, avtom obil elektr jihozlari asosiy
agregatlarining kapital ta ’m irgacha yurish m uddati 200000 km.
dan oshib ketdi. Shuni ta ’kidlash lozimki, o ‘rtacha ishlash m ud-
datining uzaytirilishi alohida qism larda turli toifadagi nosozliklarni
kelib chiqishini batam om bartaraf eta olmaydi. Keyingi boblarda
avtomobil elek tr jihozlari alohida qism va turlariga taalluqli b o ‘l-
gan nosozliklar, ularning tashqi belgilari va ularni aniqlash, b arta
raf etish h am d a profilaktika ishlarining tartib qoidalari ko‘rib o ‘tiladi.
T a ’m irlash va profilaktika ishlariga ketgan m ehnat sarfi, ularni
ishlab chiqarish uchun qilingan m ehnatga qaraganda ko‘p miq-
dorni tashkil etadi. Bu butun avtomobilga ham da uning elektr
jihozlariga taalluqlidir. Statik m a ’lum otlarga ko‘ra,
bir yilda avto-
mobillarni t a ’mirlash va profilaktika ishlarining umum iy hajmini
8— 10 % elek tr jihozlariga to ‘g ‘ri keladi. Avtomobil elektr jihoz-
larining rivojlanishi ularga profilaktik xizmat ko‘rsatish hajmiga
qanday t a ’sir k o ‘rsatishi bugungi kunning eng dolzarb m asala-
laridan biridir.
A vtomobilda elekt jihozlariga taalluqli asboblaming soni ortishiga
qaramay, kichik yillarda ularga texnik xizmat ko‘rsatish ishlari hajmi
tobora kam ayishi kuzatilmoqda. Bu, asosan, elektr jihozlarida yarim
o ‘tkazgichli asboblarning qo‘llanish darajasini ortishi bilan bog‘liq.
Elektr jihozlariga xizmat k o ‘rsatish ishlar hajm ining kam ayishi
ko‘p jihatdan ekspluatatsiya davom ida yangi tekshirish usullarini
q o ‘llashga ham bog‘liqdir. Z am onaviy sinov qurilm alari elektr ji
hozlariga taallüqli asboblarni avtom obildan yechm asdan
tekshirish
im konini beradi. Yangi usulning samaradorligini quyidagi m isol-
larda k o ‘rish mumkin.
Dvigatelning ish jarayonida o ‘t oldirish tizim idan olingan ossil-
logram m alar yordamida qisqa vaqt davom ida o ‘t oldirish g ‘altagi
ikkilamchi chulg‘ami kuchlanishini o ‘lchash va taqsim lagich kon-
tak tlarining tutashish bu rch ag in i aniqlash, taq sim lag ich ishini
nazorat qilish va kondensator ish holatini ko‘rish, o ‘t oldirish
sham lari elektrodlari ish h o latlarini tekshirish (elektrodlararo qu-
rum to ‘planishi sabab, ular m e ’yorida ishlamasligi yoki izolator-
lardan yuqori kuchlanishning sizib o ‘tishi) ishlarini bajarsa b o ‘ladi.
Stroboskop yordam ida o ‘t o ld irish n in g ilgarilatish b u rch ag in i
m arkazdan qochm a rostlagichini tavsifnom asini olish im konini
beradi. G enerato r va kuchlanish rostlagichlarning tex nik holatini
avtom obildan yechmasdan tekshirish mum kin.
